«qarshi texnika» saqchi yanfon epining analiz qilish we nazaret qilish istrategiyisini ashkarilidi
dunyadiki eng chong nsaniy hoquq teshkilatining uyghurlar heqqidiki yene bir chong doklati ilan qilindi, mezkur teshkilat mesulliri mezkur .doklatning uyghurchisni uyghur agientliqida ilan qilishni hawale qildi
(nyu-york, 2019- yili 2- may) — «kishilik hoquqni kuzitish» teshkilati bugun elan qilghan doklatida: «xitay hokumiti yanghon epi arqiliq xitayning gherbige jaylashqan uyghur elidiki musulmanlagha qarita qanunsiz keng kolemlik nazaret yurguzdi we ularni qarisigha tutup turdi.» dep yazghan.
« xitayning basturush formulasi: uyghur elidiki saqchilar ishlitiwatqan bir keng kolemlik nazaret epini yeship chiqish» degen 68betlik doklatta (uyghur tilida qisqiche mezmuni we tewsiyeliri bar), uyghur elidiki nazaretke munasiwetlik yengi ispatlarni korsetken. xitay hokumiti «zorawanliq we terorluqqa qattiq zerbe berish herikiti» terkiwi qismi qatarida, uyghur elidiki 13 milyon turk musulmanliriniqattiq basturdi. 2018- yili yanwardin 2019- yili fewralghiche bolghan ariliqta, «kishilik hoquqni kuzitish» teshkilati xitay hokumet xadimliri ishlitidighan «bir gewdileshken jeng qilish supisi» (towende qisqartip «jeng supisi» dep atilidu.) dep atilidighan yanfon epige«qarshi texnika» dep atilidighan texnikini muwappeqqiyetlik qollinip, shu epni yeship chiqti. uyghur elidiki saqchilarning bu yanfon epide shexsler we tehdit dep chekit qoyulghanlarning uchurliri bar. «kishilik hoquqni kuzitish» teshkilati bu yanfon epining oz waqtida omumgha echiwetilgen lahiyisini tekshurush arqiliq, bu keng kolemlik nazaret sestemisining paaliyitini we kimlerni nishanliqidek sirni yeshti.
«kishilik hoquqni kuzitish» teshkilatining yuqiri derijilik xitay tetqiqatchisi maya wang mundaq deydu: «bizning tetqiqatimiz tunji bolup shuni korsettiki, uyghur elidiki saqchi dairiliri kishilerning putunley qanunluq bolghan ish- heriketlirige qarita qanunsiz uchur toplap, bu uchurlarni shularning ozlirige qarshi ishlitiwatidu. xitay hokumiti uyghur elidiki kishiler turmushidiki her bir halqini kuzitiwatidu, we ulardin ishenchsiz dep qarighanlirini ilghap chiqip, ulargha teximu kop bala tepip beriwatidu.»
«kishilik hoquqni kuzitish» teshkilati yene u eptin tartiwalghan resimni elan qilghan.
uyghur elidiki xitay hokumitining yighiwatqini kishilerning qan tipidin, boy egizlikigiche, ularning «etrapidiki dini muhittin» ularning siyasi qiyapitighiche bolghan keng dairidiki uchurlarni oz ichige alghan. saqchilarning yanfonidiki «jeng supisi» 36 xil ademning shexsi uchurini yighishni nishanlighan. bular eqli yanfon ishlitishni toxtatqanlar, «xolum- xoshniliri bilen bardi- keldi qilmighan», yene «aktipliq bilen meschitke iane toplighan» kishilerni oz ichige alidu.
bu yanfon «jeng supisi» uyghur elidiki herbir ademni iz qoghlaydu. kishilerning telefoni, qatnash qorali we kimlik kartisi arqiliq ularning herikitini kuzitidu. u yene kishilerning tok ishlitishi we baridighan gaz ponkitlirinimu iz qoghlap tekshuridu. «kishilik hoquqni kuzitish» teshkilatining bayqishiche bu sestema yene shu rayondiki tekshurush ponkitliri bilen birlikte bir qatar korunmes yaki mewhum pasillarni peyda qilidu. kishilerning yurush- turush erkinliki bolsa, hokumet xadimliri bayqighan bu yanfon sestemisidiki programmilashqan amillar bekitken tehdit derijisige qarap cheklinidu.
burun uyghur elida yashighan bireylenning «kishilik hoquqni kuzitish» teshkilatigha dep berishiche, u qarisigha tutulup, qoyup berilip bir heptidin keyin dukanghan kirgende, kishilerni tekshuridighan bexeterlik sestemisining seriq derijilik signali sayrap ketken. saqchilar kelip, uni bir saqchi idarisigha elip ketken. «men saqchilargha: <men tutup turulghan, lekin meni siler qoyuwetken. men gunahsiz.> dedim… saqchi manga: <hechqandaq ammiwi sorungha barma…> deydu. men: <emise, emdi qandaq qilimen? oydila olturamdimen?> desem, saqchi: <toghra, shundaq qilghining buningdin yaxshi. shundaqmu?> dedi.
dairiler bu yanfon epini yasap, nurghun adettiki we qanunluq paaliyetlerni gumanliq ish- heriketning korsetkuchisi qilghan. mesilen:
mashinining tizimgha aldurghan igisi bilen gaz qachilighini bir adem bolmisa, sestima bu ehwalni inkas qilidu. andin bu yanfon epi etraptiki hokumet xadimlirini agahlanduridu. ular buishni tekshurup, sewebini yanfon epidiki yene bir ayrim koznekte tizimlaydu we bu ishning gumanliq yaki emesliki, saqchilarning ichkirlep tekshurushining zoriyiti bar yaki yoqluqini qarar qilidu.
bu yanfon epi yene chetelge chiqip, nahayiti uzun turdi dep qaralghanlar toghriliq alaqidaq xadimlargha agahlandurush beridu. shundaqla «muddettin uzun turdi» dep qaralghanlar yaki ularning tughqanliri we tonush- bilishliridin bu qetimqi ziyaretning ehwalini inchike soraq qilish buyruqini beridu. bu yanfon epi yene hokumet xadimlirini «muddettin uzun turdi» dep qaralghan ademning telefoni we uningdiki «gumanliq alaqilashquchilarni» tekshurushke buyruydu.
eger bu sestema biresining telefonini iz qoghliyalmisa, alaqidar xadimlarni agahlandurup, telefon igisining ish- heriketlirining gumanliq yaki emesliki, tekshurush zoruriyiti bar yoqluqini qarap chiqishqa buyruydu.
«kishilik hoquqni kuzitish» teshkilatining bayqishiche, bezi tekshurushleryene kishilerning telefonida gumanliq dep qarilidighan 51 internet qorali, mesilen: WhatsApp, Viber, Telegram,we Virtual Private Networks (VPNs)qatarliqlarning bar- yoqluqini tekshurushni oz ichige alidu. bu yanfon epi yene kishilerning munasiwitinimu kuzitidu. mesilen: saqchilarning tizimlikide bolghanlar bilen bille seper qilghanlarni suzup chiqidu. weyaki yengi telefon nomuri alghan ademler bilen alaqisi barlarni kuzitidu.
bu xil keng we gumani olchemler bilen, bu sestema tutup turidighan kishilerning tizimlini hokumet xadimlirining bahalishigha sunidu. hokumetning resmi hojjetliridiki «tutushqa tegishlik her qandaq adem tutulushi kerek.» degen bayanliri «ishenchsiz» dep qarap, tutidighanlarning sanini eng yuqiri chekke yetkuzushni meqset qilghanliqini korsitip beridu. andin u kishiler hechqandaq qoghdinish kapalitimu yoq ehwalda soraq qilinidu. ularning qanuni meslihet sorash hoqoqimu bolmaydu. biz 2018- yilidiki doklatta bayan qilghinimizdek, hetta bundaq tutulghan beziliri qiynash we xorlashqa uchrighan bolup, uchrighan bu xorluqlar uchun hechqandaq birtolemmu telep qilalmaydu.
bu yanfon sestemisini xitayning dolet igilikidiki chong bir herbi soda hoddigiri bolghan «xitay elektronika texnika guruhi» (CETC) yasap chiqqan. bu yanfon epini «xebiy yiraq sherq alaqe sestemisi layihesi sherkiti» HBFEC)) tuzgen bolup, tuzush dawamida, bu sherket CETCsherkitige toluqi bilen tewe bolghan. «kishilik hoquqni kuzitish» teshkilati bu yanfon epi we jeng supisining yasilishi toghrisidiki ehwallarni sorap, CETCwe HBFECge yazghan xetige hechqandaq jawab alalmighan.
«qattiq zerbe berish herikiti» de, uyghur elidiki alaqidar xadimlar yene 12 yashtin 65 yashqiche bolghan ahalining hemmisining beologiyilik perqlendurush uchurlirinimu yighqan bolup, bu uchurlar d n a ewrishkisi, barmaq izi, koz qarichuqi we qan tipi qatarliqlarni oz chige alidu. dairiler yene ahalilerdin pasport iltimas qilghanda awaz ewrishkisi berishni telep qilghan. bu uchurlarning hemmisi hokumetning merkezleshken, tekshurgili bolidighan sanliq melumat ambirigha kirguzulgen. uyghur elidiki bu sestema tajawuz xarakterlik bolup, ularning asasi layihesi xitayning hemme yeridiki saqchilar pilanlawatqan we ijra qiliwatqan sesteminingkige oxshaydu.
«kishilik hoquqni kuzitish» teshkilati: «xitay hokumiti bu <jeng supisi>ni derhal ochurushi, we uyghur elidiki kishilerdin toplighan barliq uchurlarni ochuruwetishi kerek.» dedi. shundaqla bu ishlargha kongul bolidighan alaqidar chetel hokumetliri partiye sekritari chen chuengo we bashqa «qattiq zerbe berish herikiti» dek basturush herikitige ishtirak qilghan yuqiri derijilik emeldarlargha qarita, «amerika yershari magnetiski jaza qanuni», wiza bermeslik, mal-mulklirini tonglitish qatarliq qaratmiliq jaza tedbirlirini qollinishi kerek. ular yene muwapiq eksport kontrol mexanizimini arqiliq, xitay hokumitining asasi kishilik hoqoqigha dexl- teruz qilidighan texnikilargha erishishini tosushi kerek. birleshken doletler teshkilatigha eza doletler bir xelqaraliq emeliyetni tekshurush wezipe omikining uyghur elige berip, u yerdiki ehwallarni bahalap, birleshken doletler teshkilati kishilik hoqoq komitetigha doklat sunushigha heydekchilik qilishi kerek.
maya wang yene mundaq deydu: «xitay reisi shi jinpingning hokumranliqida, xitayning basturush siyasiti uyghur elidiki musulmanlar uchun dozaq boldi. chetel hokumetliri eksport kontrolluqi, qaratmiliq jazalash, shexsiy uchurlirini teximu qattiq qoghdash qatarliqlargha bolghan ehtiyajni tonup, xitayning kishini chochitidighan bu qilmishlirining dunyagha tarishining aldini elish kerek.»
« xitayning basturush formulasi: uyghur elidiki saqchilar ishlitiwatqan bir keng kolemlik nazaret epini yeship chiqish» ni towendiki ulinshtin korung:
https://www.hrw.org/node/329384 (doklatning engilizche toluq nusxisi)
http://turkistantimes.com/uploads/2019-05/201905china_ijop_sum_recs_uyghur_1.pdf (uyghur tilidiki qisqiche mezmuni we tewsiyeliri)
«kishik hoquqni kuzitish» teshkilatining bashqa doklatlirini towendiki ulinishtin korung:
https://www.hrw.org/asia/china-and-tibet
teximu kop uchurlar uchun, towendiki kishiler bilen alaqilishing:
shyanggangda maya wang (engilizche, xenzuche we guangdung tili): +852-8170-1076(yanfon); wangm@hrw.org. twitter: @wang_maya
washington shehiride sofi richardson (engilizche, xenzuche): +1-202-612-4341; +1-917-721-7473(yanfon); richars@hrw.org. twitter: @SophieHRW
istanbulda emma sinklayr-web (engilizche, turkche):+90-538-972-4486(yanfon); sinclae@hrw.org. twitter: @esinclairwebb
jakartada andreas xarsono (engilizche, hendonozche): +62-815-950-9000(yanfon); harsona@hrw.org. twitter: @andreasharsono
beryusselda lotte leyxt ( engilizche, germanche, fransuche, daniyeche, shiwetche): +32-475-68-17-08(yanfon); leichtl@hrw.org. twitter: @LotteLeicht1
berlinda wenzel mikalski (germanche, englizche): +49-15-1419242-56(yanfon); wenzel.michalski@hrw.org. twitter: @WenzelMichalski
istanbulda mihra rittmann (englizche, rusche): +1-917-385-3831(yanfon); rittmam@hrw.org. twitter: @MihraRittmann
san-fransiskoda brad adams (englizche): +1-347-463-3531(yanfon); adamsb@hrw.org. twitter: @BradMAdams
pariJda benedikte Jiannerod (fransuzche, englizche): +33-6-74-32-88-94(yanfon); jeanneb@hrw.org. twitter: @BenJeannerod
sidnida elayne piarson (engilizche): +61-400-505-186(yanfon); pearsoe@hrw.org. twitter: @pearsonelaine
tokyoda kanhe doy (englizche, yaponche):+81-3-5575-3774; +81-90-2301-4372(yanfon); doik@hrw.org
jenwede jon fishir (englizche, fransuzche): +41-22-732-5760; fisherj@hrw.org. twitter: @JohnFisher_hrw
nyu-yorkta luis charbonneaw (englizche, germanche, chexche): +1-212-377-9468; +1-646-591-5178(yanfon); charbol@hrw.org. twitter: @loucharbon
londonda meanakshi ganguli (englizche, bengalche, hindiche): +91-9820-036032(yanfon); gangulm@hrw.org. twitter: @mg2411
nyu-yorkta minky worden (englizche): +1-212-216-1250(yanfon); wordenm@hrw.org
byu-yorkta axmed benchemsi (englizche, fransuzche, erebche): +1-929-343-7973(yanfon); benchea@hrw.org. twitter: @AhmedBenchemsi
burun uyghur elida yashighanlarning degenliri
korushken kishilerning bixeterliki uchun ularning isimi we ularni tonughidek bashqa uchurliri berilmidi. hemme isimlargha peqet texellusla ishlitildi.
mashina heydewatqinimda bir qatnash saqchisi meni toxtatti. andin alahide qoralliq qismining bir nechche saqchisi kelip, mendin telefonumni ulargha berishni telep qildi. men berdim. andin ular telefonumni … ge chatti. uningda oxshimighan telefonlargha chatidighan oxshimighan simlar bar iken. ular mening telefonumni chatti, lekin men ularni nemini izdewatqinini kormidim. besh minuttin keyin, ular telefonumni qayturup berdi. andin mening qaytishimgha ruxset berdi.
hechkim ozining yanfoni, yanfonidiki epler yaki tor bettiki mezmunlardin qaysisining «qanunsiz» yaki «terorchi» dep qarilidighanliqini bilmeydu. nemining qanunsiz mezmun ikenlikini menmu bilmeymen. qanunsiz mezmun dep anglighan, lekin men ezeldin korup baqmighan.
-nurmuhemmet, 2017- yili uyghur elining merkizi urumchidin ayrilghan, 2018- yili iyun
men ozum turushluq rayondin chiqmaqchi bolghanda, mening kimlikim saqchi ponkitlirida [sayraydu]… saqchi manga mening qara tizimlikte ikenlikimni, [nopus]um turushluq rayondin chiqalmaydighinimni dep berdi. shuning bilen men bizning yeziliq saqchigha bardim we «mening balilirim bar, men sirtqa chiqishqa ruxset soraymen.» dedim. lekin saqchi ruxset bermidi, shuning bilen men yezamdin chiqalmidim. mening nahayiti achchiqim kelip: «ya sen meni olturiwet, ya meni turmige tashla. bolmisa men ozumni olturuwalimen.» dedim.
-exmet, siyasi oginish lagirida bir nechche ay yetip chiqqan, 2018- yili may
bir hokumet xadimi apamgha telefon urup, uningdin qolidiki yanfon nomurini qachandin bashlap ishlitiwatqanliqini soridi. apam: «11» dep jawab berdi. saqchi uninggha :« yalghan sozlewatisen. 7!» dedi. apam qorqup ketip, jiddichilikte telefonni qoyuwetip qaldi.
-aylin, bu uniwersitet oqughuchisining deyishiche uning apisi ozige tewe bolmighan telefon nomurini ishletkechke siyasiy oginish lagirigha qamalghan, 2018- yili may
sin we resimlerni chushurush uchun, towendiki ulinishni besing:
https://media.hrw.org/preview/2302/china-how-mass-surveillance-works-in-xinjiang/eng
«uyghur agentliqi»ning ruxsiti bilen kochurup elindi
