mirkamil kashgheri

2016- 10- 15

turkiyening wijdan yarisi, turk tarixining yuz qarisi, jumhuriyet xelq partiyesining shermendilik guwahnamisi bolghan «boraltan kowruki pajiesi[1]»ning yene bir oxshishi emdiki adalet we tereqqiyat partiyesi hokumiti dewride, qarangghu kuchlerning eziqturishi bilen qayta meydangha chiqirilmaqchi bolmaqta. toghrisini eytqanda, turkiyede bir namelum qol heriketke otup, turkiye dolitini oz qerindishi we ummetning qanliq yarisi bolghan sherqiy turkistanliq ezilguchiler heqqide bir xataliqqa soresh uchun tepirlimaqta.

boraltan bir kowruk, aras deryasidin otidu

chiqmas yuzung qarisi, aras suyide yusangmu

aldigha selip mangdi, dushmen kutidu udulda

qerindishim satti meni, qanxurlarning bazirida

qayrilip nida qildim, shepqetsizning birsige

"manga oqni sen atsang, shu kapirning ornigha"

dep oqulup keliwatqan bu yureklerni zide qilghuchi mersiyeni xitay zulmida ezilgen sherqiy turkistanliqlarghimu tekrarlitish uchun alahide urunidighan ehwallar korulmekte.

derweqe, 2001 - yilidin beri istanbulda panahlanghuchi salahiyiti bilen yashawatqan we sherqi turkistandiki shundaqla dunyaning herqaysi jayliridiki uyghur turkliri arisida soyulidighan alahide hormetke sazawer jamaet erbabi abdulqadir yapchan, xitayning oydurma bohtanliri bilen 2002 - yili xelqaraliq tutush buyruqi chiqirishi tupeyli aridin shunche uzun yillar otkendin keyin «istanbul bakirkoy muresse qilish we jazalash mehkimisi» teripidin sotlinip, maltepe jaza ijra qilish turmisige tashlandi. bu abdul qadir yapchangha nisbeten tunji emes - elwette. u turkiyede yashawatqan 15 yildin buyan xitayning asassiz shikayet qilishi sewebidin buningdin ilgirimu 2002 -yilida 1 qetim, 2008 - yilida 1 qetim we 2016 - yilida 2 qetim bolup, jemiy 4 qetim qolgha elinghan we her 4 qetimda yeterlik delil - pakit bolmighanliqi uchun qoyup berilgen idi. 

bolupmu yeqinqi 2 ay ichide, «istanbul bakirkoy muresse qilish we jazalash mehkimisi» teripidin 2 qetim qoyup berish qarari chiqqan bolushigha qarimay, her ikki qetimda teptish mehkimisining derhal qarargha etiraz bildurushi tupeyli qararning bekar qilinishi shundaqla eng axiriqi qetimda, tutup turush mudditi 40 kundin ashmasliq we muddet toshqandin keyin kereklik materiyallarni toluqlap sunush sherti bilen maltape turmisige yollinishi hemmeylenni teejjuplendurmekte.

«ejiba buning arqisida birer sirliq qol barmu- qandaq?» dep oylanghinimizda, tunji bolup, hele-neyreng we samanning astidin su qoyup berishte sheytangha ders oteleydighan ishghaliyetchi xitay hokumiti shundaqla uning turkiyening dumbisige sanchighan zeherlik xenjerliri we aktip lobiliri hesablinidighan mawzidungchilar, komunestlar hemde bashqa qanunsiz mexpiy guruppilar eqlimizgha kelidu. goya «biz turkiyening yuzige boraltan kowruki shermendichilikining qarisini yoqturghan iduq, emdi silermu yoqturup beqinglar» degen oy bilen ozlirining shermendichilik daghlirini adalet we tereqqiyat partiyesi hokumitining yuzigimu surtmechi boluwatqanlar bardek tuyilidu. chunki yeqinki aylardin buyan jumhur reis rejep tayyip erdoghan qatarliq adalet we tereqqiyat partiyesi hokumitining yuqiri derijilik rehberliri bir qanche qetimliq yeghinlarda boraltan kowruki shermendichilikini jumhuriyet xelq partiyesining yuzige bolushigha urghan idi.

yaki bu sirliq qol, uzun yillardin buyan xitay istixbaratining qoyuruqchiliqini qiliwatqan, hetta zaman gezitliri we bashqa axbarat wastilirida uyghurlarni terrorist elan qilip, sherqiy turkistandiki xitay qetliamigha qanunluq asas yeritip bergen fothullahchi terrorluq teshklatining mexpiy qalduqliri bolishi mumkinmu?

putun dunyadiki zulumgha uchrighuchilargha umit boluwatqan, teximu muhimi ozining medeniyet bayliqi we minglighan yilliq turk - islam qerindashliq engi asasida hechqandaq ayrimchiliq qilmastin, barliq ezilguchilerge quchaq echip, dunyagha ulge boluwatqan turkiyening, yawroasiyadiki bolupmu turk dunyasidiki obrazigha ziyan selishni qest qilghan, jumlidin turkiye hokumitini zalimgha mezlumni tapshurup berishtek bir xataliqqa sorimekchi bolghan eblexler bolishimu mumkin.   

biraq biz shuninggha ishinimizki, uzun tarixqa ige besiretlik turkiye doliti we zalimgha qarshi kokrek kerishi bilen tonulghan nowettiki turkiye hokumiti bondaq bir xataliqning yuz berishige shundaqla ezilgen uyghur qerindashlirining umit bayliqining sorulup  tozup ketishge qetiy yol qoymaydu.

qeni xalisingiz bir az weqening tepsilatigha chokeyli!

ishghaliyetchi xitay hokumiti, doletni bolup parchilash bilen eyiblep, 2002 - yili chiqarghan xelqara tutush buyruqini dawamliq yengi bohtanlar bilen ilgiri surush arqiliq hazirghiche piyige chushushni toxtatmighan bu abdul qadir yapchan zadi kim? 

u, sherqiy turkistan mujadilisining saghlam eqil we qanunluq muhit ichide, otturahal yolda elip berilishini ilgiri surgen... teximu muhimi yashlarni xelqara terrorluq teshkilatliridin uzaq tutush uchun putun kuchi bilen kuresh qilghan.... her daim sherqiy turkistan xelqining diniy we milliy qimmet qarishigha mehkem esilishini, turk - islam medeniyiti kimlikini qoghdash asasida, xelqning ang we wijdanigha wekillik qilalaydighan yashlarni yetishturushning muhimliqini tekitligen... ummetning eng muhim bir parchisi hesablinidighan uyghur turklirini xitayning asimlatsiye siyasitige qarshi righbetlendurushni hayatining muhim wezipisige aylandurghan... shunglashqa sherqiy turkistanning ichi we sirtidiki uyghur turkliri arisida aqsaqal jamaet erbabi suptide alahide hormetke sazawer bir zattur.

yeqinqi 15 yildin buyan istanbulda panahlanghuchi salahiyiti bilen yashawatqan 58 yashliq abduqadir yapchan,  1958 - yili sherqiy turkistanning qeshqer wilayitige qarashliq yengi sheher nahiyesining yapchan yezisida dunyagha kelidu, u 1973 - yili 8 - noyabirda emdi texi 15 yeshigha qedem qoyghan cheghida, uttura mektep  oqughuchiliri bilen teshkilat qurush jinayiti barliqi ilgiri surulup, 10 yilliq qamaq jazasigha hokum qilinidu.  keyinche qizil xitayning dektator dolet reisi mawzidung olgendin keyin, 1979 - yili 8 - oktebirde jazisi yeniklitilip qoyul berilidu. oqush yeshi turmide otup ketken abdulqadir yapchan turmidiki cheghida ataghliq diniy alim rehmetlik abdul hekim mexsum bilen tunushqan bolup, turmidin chiqqandin keyin mexsumning qaghiliqtiki medrisisige berip, diniy telim alghach islamiy tebligh xizmetliri bilen shughullinidu.

abdulqadir yapchan barin inqilabining bashlamchisi shehit zeydin yusup bilen kona tonushluqi bolghanliqi sewebidinla 1990 - yili qayta qolgha elinip, 3 yilliq qamaq jazasigha hokum qilinidu. arqidin 1993 - yilida bolsa, ustazi merhum abdulhekim mexsumning janaze murisimigha qetilish jinayiti bilenmu eyiblinip, yene 3 yilliq qamaq jazasigha duch kelidu.

bu xil yoqilang bahaniler bilen dawamliq qolgha elinishtin jaq toyghan abdul qadir yapchan axiri qamaq jazasini tugutup,  hejke berish munasiwiti bilen chetelge chiqip ketish qararigha kelidu. 1996 - yili 25 - dekabirda qanunluq halda chetelge chiqip, qirghizistan, qazaqistan, ozbekistan, pakistan we seudi erbistanlarda melum mezgil turup qalidu. arqidin misir arqiliq 2001 - yili 2 - wetini bolghan turkiyege yetip kelidu. 

qisqisi, abdul qadir yapchan muhajirettiki 20 yilliq hayati boyiche, xitayning yashlarni terrorluqqa yuzlendurush arqiliq sherqiy turkistandiki qetliamigha qanunluq asas yaritish neyringini korup yetken bolup, xitayning sherqiy turkistan mujadilisini xelqaraliq terrorizimgha milesh we bu arqiliq putun dunyaning siyasiy sahediki qollishidin mehrum qilishtek mexpiy pilani we iplas nishanini yashlargha etrapliq chushendurup kelgen kishi idi. u turkiye qanunida berilgen imkaniyetler dairiside, her qetimliq nutuqida sherqiy turkistan xelqining medeniyet hawzisida komulup yatqan minglighan yilliq turk - islam kulturining meniwi jewherilirini qoghdashning muhimliqini tekitlesh arqiliq yashlarning yoligha chiraq yaqqan idi. zalim xitay hokumiti gerche pisxiologiyelik besim qilish uchun sherqiy turkistandiki 84 yashliq anisini turmige tashlighan bolsimu,  yenila uni zulumgha, naheqchilikke we ishghaliyetke qarshi kuresh qilishtin waz kechurelmidi.

bu yerde shuni alahide tekitlep otush kerekki, xitayni heqiqiy bearam qiliwatqan ish, qandaqtur xitay ilgiri suriwatqandek abdul qadir yapchanning atalmish sherqiy turkistan islam partiyesining qurghuchi ezasi bolghanliqi emes, belki del eksiche ezasi bolmighanliqidur. pakistandiki cheghida uyghur yashlarni xitay bilen talibanning mexpiy til berikturgenliki heqqide qandaq agahlandurghan bolsa, turkiyede turush jeryanidimu xitayning iraq we suriyede qorghan terrorrluq tozaqliridin agahlandurup kelgenlikidur.

nawada undaq bolmay, abduqadir yapchan terrorluqqa melengen bolsa idi we yashlarni agahlandurushni toxtatqan  bolsa idi, xitayni rasa xatirjem qilghan bolatti. u chaghda xitay xuddi talibangha, p k k gha, daeshqa, p y d ge we d h k p j (inqilapchi xelq azadliq partiyesi aldinqi frunti) terroluq teshkilatlirigha shundaqla turkiyediki mawzidungchilargha we solchi komunistlargha mexpiy, wastiliq yollar bilen maddi (pul, qoral- yaraq) meniwiy (idologiye) we partizan yaridimi qilghangha oxshash abdul qadir yapchanghimu ozige sezdurmestin astirittin yardem qilishni bashliwetken bolatti.

derweqe, ishghaliyetchi xitayning rehimsizlerche yurguziwatqan sherqiy turkisanliqlarni putunley asemilatsiye qilish yaki terrorgha yuzlendurush siyasitini pash qilghan we insaniyetke xilap zulum - setemlirini dunyagha anglitishqa tirishqan her bir heriketni «terroluq», hemde eqelliy kishilik hoquqini telep qilghanlarni bolsa, «terrorist» dep qarilap yurishi ne tunji ish, ne axiriqi ishimu emes. shunga heliger xitay hokumitining qanchilighan yillardin beri chet ellerdiki uyghurlarning ilghar shexslirige qarshi elip beriwatqan qanunsiz qarilash seperwerliki ne yawropa ittipaqi, ne amerika, ne bashqa demokratik doletlerde etbargha elinip baqmidi.

mesilen; ishghaliyetchi xitay abdul qadir yapchangha oxshash amerikidin uyghur rehber rabiye qadir xanim, germaniyedin dulqun eysa, turkiyedin hidayitullah oghuzxan we siyit tumturk qatarliq sherqiy turkistan mujadilisini ozliri turuwatqan doletlerning qanunliri dairiside, resmiy qanunluq halda elip beriwatqan onlighan rehberlerni terrorluq tizimlikining beshigha teziwelip, putun imkaniyetlirini ishqa selish arqiliq alaqidar doletlerge shikayet qilishni dawamlashturup keldi. biraq demokratiyede arqida qalghan bezi asiya doletliridin bashqa hechqandaq dolet bu shikayetlerge pisentmu qilmidi. ulargha chapliniwatqan jinayet we u atalmish jinayetlerning otkuzulush shekillirining edliye olchemlirige chushmeydighanliqi hemde yeterlik delil - pakitiningmu bolmasliqi tupeylidin her qetimda reddiye berildi.

amerika palatasi texi yeqindila (2016 - yili dekabirda) elan qilghan «xitayning terrorizmgha bolghan inkasi[2]» namliq doklatidimu xitayning terrorluq uqumida eghir mesile barliqi, qayturup berilishi telep qiliniwatqan uyghularni xelqaraning bu uqum dairiside «terrrochi» dep qobul qilalishining intayin qeyin ikenliki hemde uyghularni qayturup berishke bolmaydighanliqi bayan qilinipla qalmastin, xitaydiki kishilik hoquq we diniy erkinlik mesilisige qarita amerikida qayghurushlarning barliqi, shunglashqa terrorizmgha qarshi kureshte xitay bilen hemkarlishishqa bolmaydighanliqi alahide tekitlengen idi. (bu doklat oz nowitide yene 40 kundin keyin istanbulda sot qilinish aldida turghan abdul qadir yapchan meslisige nisbetenmu muhim ulge bolalishi mumkin)

qeni emdi mesilining qanuniy qismigha qarap baqayli!

turkiye jumhuriyiti jinayi ishlar qanuni boyiche abdul qadir yapchanni qayturup berishke bolamdu?

1 - shuninggha alahide diqqet qilish kerekki, turkiye bilen xitay otturisida jinayetchilerni ozara qayturup berish kelishimi yoq[3]. shunga turkiyening abdul qadir yapchanni qayturup berish mesuliyitimu yoq.

2 - abdul qadir yapchan turkiyege kelipla birleshken doletler teshkilati panahlanghuchilar aliy komissarliqigha panahliq iltimasi sunghan bolup, bu iltimas bir qanche on qetimliq sohbettin keyin 2002 - yilida resmiy qobul qilinghan we abdul qadir yapchangha panahlanghuchi salahiyiti berilgen idi. qolida birleshken doletler teshkilatining panahlanghuchi salahiyet kenishkisi bolghan we turkiyede shu salahiyet bilen 14 yildin buyan saqchilarning nazariti astida yashawatqan bir kishining xitaygha qayturup berilishi yaki turmige tashlinishi, hem xelqara kishilik hoquq bayannamisigha, hem yawropa ittipaqining olchemlirige, hemde yawropa ittipaqigha eza bolush aldida turghan turkiye jumhuriyitining demokratik, milliy we meniwiy qimmet qarashlirigha putunley zittur.

shunimu alahide eskertip otush kerekki, birleshken doletler teshkilati panahlanghuchilar aliy komissarliqining oz himayisige alghan panahlanghuchilarni turmidin chiqirish hoquqi we mesuliyiti bar turughluq, abdul qadir yapchan meslisige kelgende jim turiwalghanliqi, xitayning birleshken doletler teshkilati ustidiki besimining neqeder eghirliqini yaki turklerge we islamgha ochmenlik qilish wirusining birleshken doletler teshkilatinimu qaplap ketkenlikini namayan qilip bermekte.

3 - turkiyening yuqiri derijilik bir saqchi mesulidin igilengenliki ilgiri surulgen melumatta bildurulishiche, xitay abdul qadir yapchan heqqide turkiyege 16 tom hojjet yollighan. bu hojjetlerde abdul qadir yapchanning sherqiy turkistandiki cheghida jazasini turmide tuluq tamamlap bolghan kona jinayetliri ilgiri surulgen. atalmish sherqiy turkistan islam partiyesining qurghuchi ezasi ikenlikidin ibaret bohtan tekrarlinish bilen birge yengi jinayet sopitide, abdul qadir yapchanning bir kishige pul bergenliki we u kishining pulni sherqiy turkistanda xitaygha qarshi paaliyetlerge ishletkenliki bayan qilinghan. buninggha delil - pakit supitide qanchilighan yillar ilgiri xitay teripidin olturulgen we beziliri hazir turmide yetiwatqan 3-4 mehbusning bayanliri sunulghan. hemde sesiq nami dunyagha pur ketken «xitay ishkenjisi» arqiliq xalighan shekilde elinghan oydurma etiraplar qoshumche qilinghan. biraq shunisi eniqki, xelqara jinayi ishlar qanunida olgen kishilerning bergen guwahliqi we ishkenche (qeyin - qistaq) arqiliq mejburiy elinghan etiraplar pakit hesablanmaydu.

uning ustige xitayning bu 3-4 atalmish shahitliri we etrapchilirigha qarshi chet ellerdiki 70 tin artuq sherqiy turkistan jemiyetliri we ammiwiy teshkilatlirining barliq mesulliri abdul qadir yapchanning mezkur jinayetler bilen yaki atalmish islam partiyesi bilen hechqandaq munasiwiti yoqluqigha dair sotta guwahliq berishke we kapalet bolushqa tuluq teyyar ikenlikini bildurup axbarat elan qilghandin sirt, ozliri turiwatqan doletlerdin turkiyening mesul organlirigha iltimaslarni yollidi. shundaq bolghanda abdul qadir yapchanning jinayiti herqanche bolsa, idiologiyelik jinayet yaki siyasiy jinayet hesablinidu. bu del turkiye jumhuriyiti jinayi ishlar qanunigha binaen qayturup berilishini qobul qilishqa bolmaydighan jinayetler turige keridu.

turkiye buyuk millet mejlisi(parlamenti) teripidin 2016 - yili 23 - aprelda resmiy qobul qilinip ijra qiliniwatqan 6706 - nomurluq «jinayi ishlarda xelqaraliq edliye hemkarliqi qanuni»ning edliye ishlirida ozara yardemlishish bolimining 11 - maddiside bu xususlar intayin ochuq we konkert shekilde towendikiche belgilengen[4];

11 - madde

(1) towendiki ehwallarda qayturup berish telipi qobul qilinmaydu;

(a) xelqara jinayi ishlar diwanigha terep bolushtin tughulghan mesuliyettin sirt,  qayturup berilishi telep qilinghan kishi turkiye geraJdani bolghan ehwalda qayturulmaydu.

(demek: birinjidin, xitay xelqara jinayi ishlar diwanigha «terep» eza emes. shunga xitay bu mesilini xelqara sotning qanun - belgilimiri boyiche hel qilinishini telep qilish hoquqighimu ige emes. ikkinjidin, abdul qadir yapchanning ayali we qizi turkiye puqrasi, eger abdul qadir yapchan qayturup berilgen teqdirde ailisi ornini tolduriwelish mumkin bolmaydighan aqiwetlerge duchar bolidu)

(b) qayturup berilishi telep qilinghan kishining irqi, irqiy mensubiyiti, dini, geraJdanliqi, melum bir ijtimaiy guruppigha eza bolghanliqi yaki siyasiy qarashliri tupeylidin sotlinish we teptish qilishqa duchar bolidighanliqigha we yaki jazagha tartilidighanliqigha, qeyin - qistaq we nachar muamilige uchraydighanliqigha dair kuchluk guman bolghan ehwallarda qayturulmaydu.

(bu nuqtida, pakistan, ozbekistan, qirghizistan, tajikistan, nepal, weyitnam, tayland, malayshiya we hindoneziyedin xitaygha qayturulghan panahlanghuchilarning kopinchisining olum jazasi we muddetsiz qamaq jazasigha duch kelgenliki, yene bezilirining ehwalining jamaetchiliktin mexpiy tutuliwatqanliqi xelqaragha melumluq bir heqiqetki, bumu abdul qadir yapchan qayturup berilgen teqdirde teximu xeterlik aqiwetlerning kelip chiqidighanliqini ispatlap bereleydu.)

(j) qayturup berilishige asas qilinghan jinayetler,  birinchidin idiologiyelik jinayet yaki siyasiy jinayet we yaki siyasiy jinayetke chetishliq birer jinayet turi bolghan ehwalda qayturulmaydu.

(abdul qadir yapchanning jinayiti herqanche bolghanda, idiologiyelik jinayet yaki siyasiy jinayet turige keridu)

ikkinchidin, peqetla herbiy jinayet bolghan ehwalda qayturulmaydu.

uchinchidin, turkiye dolitining bixeterlikige qarshi, turkiye dolitige yaki turkiye puqrasigha weyaki turkiye qanunigha binaen qurulghan birer organgha ziyan yetkuzidighan jinayet bolghan ehwalda qayturulmaydu.

totinchidin, turkiyening sotlash we jazalash dairisige kiridighan jinayet bolghan ehwalda qayturulmaydu.

beshinjidin, inawetlik mudditi otup ketken (yeni konirap ketken) yaki epu qilinghan jinayet bolghan ehwalda qayturulmaydu.

(bu yerde abdul qadir yapchangha artilghan jinayetlerning kopinchisining onlighan yil ilgirige tewe ikenlikini we turkiye edliyesining abdul qadir yapchanni jemiy 4 qetim qoyup bergenlikini etibargha elish mumkin)

(d) qayturup berish telipi, olum jasigha duchar qilidighan yaki insanning ghururi depsende qilinidighan turdiki jazalargha duchar qilidighan jinayetlerge munasiwetlik bolghan ehwalda qobul qilinmaydu.

(bu yerde shuni qaytidin tekitlep otush kerekki, turkiye jumhuriyitining bu alaqidar qanunliri, qayturup berilishi telep qilinghan kishining diniy etiqadi, siyasiy qarashliri we yaki idiologiyesi sewebidin qayturulghan dolette nachar muamilige uchraydighanliqigha dair kuchluk guman shekillengen teqdirde mezkur kishini qayturup berishke bolmaydighanliqini eniq otturigha qoymaqta. xitay doliti bolsa, putun dunyagha melumki, kishilik hoquq depsendichiliki arxipi inttayin eghir, dawamliq degudek qeyin - qistaqqa alidighan ishlar we qanunsiz xalghanche olum jazasi berilidighan ehwallar eng kop korulidighan bir dolettur.)

yene mushu qanunning «edliye hemkarliqi telipi ret qilinidighan ehwallar»  namliq bolimining 4 - maddisida mundaq belgilengen:

4 - madde:

chet ellerning edliye hemkarliq telipi towendiki ehwallarda ret qilinidu:

(a) turkiyening dolet musteqilliq heq - hoquqigha, dolet menpeetige, jemiyet tertipige weyaki  bashqa tupki menpeetlirige xilapliq qilinghan ehwalda telep ret qilinidu.

(b) telepke munasiwetlik jinayet, peqetla herbiy jinayet, idiologiyelik jinayet yaki siyasiy jinayet we yaki siyasiy jinayetke chetishliq birer jinayet turi bolghan ehwalda telep ret qilinidu.

(j) telepke munasiwetlik kishining  irqi, irqiy mensubiyiti, dini, geraJdanliqi, melum bir ijtimaiy guruppigha eza bolghanliqi yaki siyasiy qarashliri tupeylidin sotlinish we teptish qilishqa duchar bolidighanliqigha we yaki jazagha tartilidighanliqigha, qeyin - qistaq we nachar muamilige uchraydighanliqigha dair qayil qilarliq sewebler  bolghan ehwallarda telep ret qilinidu.

(ch) telep qilghan dolette, telep qilinghan kishining ozini aqlash we qoghdash heq - hoquhigha dair eqelliy kapaliti bolmighan ehwaldimu telepni ret qilishqa bolidu.

xulasilap eytqanda, shu netije intayin konkert we reshenki, turkiye jumhuriyiti jinayi ishlar qanunigha binaen abdul qadir yapchanning qayturup berilishi asasen degudek mumkin emes. bu nuqtini xitayning bilmey qelishimu na mumkin. shundaq turughluq xitayning yuzi qelinliq bilen qanunsiz telepte ching turuwelishinishining arqisidiki iplas neyitini towendikiche retke tezishqa bolidu;

1 - abdul qadir yapchan meslisini qesten yoghantish arqiliq turkiyege besim ishlitish wastisigha aylanduruwelish we hech bolmighanda waqitliq qolgha elinishini bolsimu ishqa ashurush arqiliq xitayda «turkiyeni boyun egdurduq» degen uqumni peyda qilish.

2 - sherqiy turkistan mujadilisini pisxiologiylik besim astida tutush we turkiyede turushluq hem milliy, hem diniy qerindashlirimiz bolghan sherqiy turkistanliqlarni «eng ishenchilik axiriqi panahjay we ikkinchi wetini» dep qaraydighan turkiyedimu biaram qilish bilen birge ularning heqqaniy mujadilisidiki qetiy iradisi we umitlirini weyran qilish.

3 - ishghaliyet we zulum astidiki sherqiy turkistan xelqi ichide «turkiye soygisi imanning jumlisidin» degen ang bilen barghanche yuquri koturiliwatqan turkiyening shundaqla turkiye jumhur reisi hormetlik rejep tayyip erdoghanning obrazigha ziyan yetkuzush, turkiyege bolghan mislisiz soygu we hormetke tosqunluq qilish uchun abdul qadir yapchanning waqitliq qolgha elinishini suyiistemal we kushkurtush obektige aylanduruwelip, uyghur qerindashlimiz bilen turkiyening arisini buzush.

bu yerde shunimu eskertip otush kerekki, 2016 - yili 1 - sintebirde abdul qadir yapchan tunji qetim «bakirkoy muresse qilish we jazalash mehkimisi»ge chiqirilghan kundin tartip ishghaliyetchi xitay bir turkum satqun, yalaqchi xainlirini ishqa selip, ijtimaiy taratqular arqiliq turkiyediki uyghurlarni qanunsiz heriketlerni qilishqa kushkurtushni bashlidi. abdul qadir yapchanning turkiye hokumiti teripidin qanunsiz qolgha elinghanliqini we sukut qilip turiwiridighan bolsa, tutqun qilish nowiti putun uyghurlargha kelidighanliqini, shunga minglighan kishi topliship, sot mehkimisi alidigha chiqishi kerekliki, turkiye sirtidiki uyghurlarning shu dolette turushluq turkiye elchixanisi aldida turkiyege qarshi namayish otkuzishi lazimliqi heqqide tetur chaqiriqlarni qildurdi. hetta uyghurlar arisida turkiyege qarita nepret peyda qilidighan maqalilarni elan qildurushqa bashlidi.

yene bir tereptin uyghulargha popoza qilish uchun «mana sozimizni anglimighan abdul qadir yapchanni shunche ishinip ketken turkiyening qoli bilen jazilatquzduq, silermu sozimizni anglimisanglar yene shu siler yaxshi korup ketken turkiyening qoli bilen ikki putunglarni bir otekke tiqturimiz» degendek tehdit xarakterlik uchurlarni tarqatti. biraq uyghur rehberlerning saghlam eqli we peqetla mominlerge xas bolghan parasiti ghalip kelgen bolghachqa, xitayning bu iplas uyunliri we tetur teshwiqatliri kargha kelmidi.             

hetta 2016 - yili 1 - sintebirdiki sotqa qatnashqan uyghur wekillerning bildurishiche, xitay konsolxana mesulliri bakirkoy sot mehkimisige kerip, adil sot qilishqa tesir korsitishke urunushtek iplas qilmishlarni sadir qilishtinmu yanmighan. bash mupettishtin korushushni telep qilghanda, bash mupettish: «senlerning sozlishidighan adiminglar men emes, mengish, tashqi ishlar menistirliqi bilen korush» dep tetighudek keskin jawap qayturghan. (allah uningdin razi bolsun)

uning ustige abdulqadir yapchan mesilisi heqqide turkiyening yuqiri derijilik rehberliri bilen korushush uchun kelgen sherqiy turkistan jemiyetliri wekillirining bildurushiche, xitayning hetta bash ministirliqi we bashqa alaqidar menistirliqlirimu turkiye rehberlirige alahide telefon qilip, abdul qadir yapchanning qayturup berilishi uchun qanunsiz iltijalarda bolghan. 

biz shuningghimu ishnimizki, xitay konsoli we xitay doliti mesullirining bu xil heddidin ashqan numussizlarche qanunsizliqlirigha qarita turkiye tashqi ishlar minisirliqiningmu chuqum tegishlik reddiye berish mejburiyiti bar. 

qisqisi, shunisi bir heqiqetki, abdul qadir yapchanning qolgha elinishi we  40 kun ichide xitayning sotqa qoshumche pakit we hojjjetlerni sunush alidida turushi, sherqi turkistan mujadilisini qollaydighan putun dunya musulmanlirini bolupmu her daim turkiyening kuchiyishige we mawjutluqigha jaynamazlirini koz yeshi bilen nem qilghan halda dua  qiliwatqan milyonlarche uyghur musulmanlirini chongqur endishe we azablinishqa duchar qilmaqta.

der heqiqet, turkler ata yurtlirini tashlap anadolugha kochkendin keyin ularning yoqluqini eng chongqur hes qilghan, azabliq seghinishlar bilen ah chekken, biz bilen qelb rishtisi, etiqad we kultur birdekliki bolghan ata diyarimiz sherqiy turkistanning hazirqi yetim qalghan weziyitini koz aldimizgha kelturginimizde, abdul qadir yapchan meslisini hel qilishning anche qeyin emeslikini asanla hes qilalaymiz.

piqir qelemkesh bu jehette naqis eqlimge kelgen hel qilish charilirimni qisturup otey:

1 - xitayning hechqandaq edliye olchemlirige chushmeydighan naheq eyibleshlirini we turkiyening ghururni oz puti bilen depsende qildurushqa urunishilirini, minglighan yilliq tarixiy dolet enenisige ige demokratik, qanun doliti bolghan turkiye jumhuriyitining yuqiriqi qanun maddiliri arqiliq churutup tashlap, abdul qadir yapchanni tuluq aqlap chiqish, uning gunahsiz ikenlikini dunyagha jakarlash we chidighusiz azablar bilen hayatining xazanigha qedem qoyghan bu muysipitimizni emdi bolsimu heqiqiy insandek hor, qorqumsiz, xatirjem turmush kechurush imkaniytige ige qilish.

2 - xitayning naheq siyasiy besimlirigha kokrek kerip, ghururluq, merdane bir pozitsiye bilen abdul qadir yapchanning uzun yillardin buyan tonglitip qoyulghan gereJdanliq iltimasini derhal qobul qilish. eger bu jehette birer siyasiy mesile bolsa, ayali we qizining turkiye puqrasi ikenlikini asas qilish, xelqara geraJdanliq qanunigha binaen ayali we qizining turkiye geraJdanliqigha chetilghan halda turkiye puqraliqigha otushini ishqa ashurush.

3 -  turkiye xitay bilen bolghan ozara, siyasiy we iqtisadiy munasiwetlerde charisiz qalghudek derijide besimgha duch keliwatqan birer mesile bolsa, abdul qadir yapchangha panahlaghuchi salahiyiti bergen birleshken doletler teshkilati panahlanghuchilar aliy komessarliqini heriketke otkuzush. eger birleshken doletler teshkilati panahlanghuchilar aliy komessarliqimu xitayning besimigha uchrawatqan bolsa, xuddi amerikigha oxshash qolgha elinghan uyghurlarni xitaygha qayturup bermeslik sherti bilen  iqtisadiy yardem berish asasida uchinchi bir doletning geraJdanliqigha qobul qilinishini ishqa ashurush.

chunki amerika hokumitimu guantanamo lageridiki 25 uyghur mehbusni xitayning shunche qattiq telep qilishi we hetta urush tehditilirigimu pisent qilmastin, kishi beshigha 1 milyon dollar yardem berish arqiliq albaniye we palaugha oxshash bir qanchilighan doletlerning geraJdanliqigha otkuzgen idi. bu ish turkiyegimu ornek bolalaydu. demisimu ezilgen hem milliy, hem diniy nuqtidin oz qerindishimiz bolghan birsining hayatini pul bilen emes, imaniy qimmet qarashlar bilen olchesh ejdadlirimizning bizge qaldurghan eng muqeddes exlaqiy mirasliridur.

hormetlik jumhur reisimiz rejep tayyip erdoghanning sozi boyiche, «dunyaning hemmila yeridiki ezilguchilerge turkiyening mawjutluqini we kuch - qudritini hes qilduridighan, qanawatqan yarisigha merhem, koz yishigha yaghliq, ghiriplargha qol - qanat, susizlargha bulaq, kozi yoqlargha koz, qarangghuluqqa nur, zalimlargha dushmen, mezlumlargha dost bolidighan» ulugh ejdatlirimizgha we shanliq tariximizgha yarishimliq, milliy we yuzde yuz yerlik, 2023 - yiligha we putun turk - islam dunyasigha qaritilghan ghururluq siyasitimizmu del mushuni teqezza qilidu.

hech bir zulumgha uchrighuchi "manga oqni sen atsang, shu kapirning ornigha" dep qayta ah urmaydighan, bayashat, kuch - qudretlik, her daim zalimgha qarshi tik turup, zulumgha uchrighichilargha shepqetlik baghrini achidighan «yengi turkiye» teliki bilen hemminglargha amanliq teleymiz.

menbe: «xeber aJanda Jurnili»

 izahat:

[1]  bu ichinishliq weqe 1944 - yili ezerbeyjanni ruslar ishghal qilghan chaghda yuz bergen idi. doxtur, inJineyer, sodiye we oqutquchilardin teshkil tapqan  146 neper ezerbeyjan turkliri ruslarning ishghaliyitini qobul qilmay, "ikkinchi wetinimiz" degen chushenche bilen turkiyege kelip panahliq tiligen idi. qatil sitalinning riyasetchilikidiki sowit komunist hokumiti ularning peyige chushup, turuwatqan yerlirini eniqlap chiqqandin keyin turkiye hokumitidin qayturup berishni telep qilidu. eyni chaghdiki jumhuriyet xelq partiyesi hokumitining dolet reisi ismet enono hech ikilenmestin ularni qayturup berish uchun rayondiki saqchi bashliqigha buyruq chushuridu. saqchi bashliqi qattiq teejjuplinip, bundaq qilishqa bolmaydighanliqini we qararni qaytidin kozdin kechurush kereklikini eytqan bolsimu, biraq arqimu - arqidin kelgen buyruqlar aldida charisiz qalidu. axiri amalisz ezerbeyjanliq 146 neper panahlanghuchini poyizgha selip, qars chegrasidin otup boraltan kowrukide ruslargha tapshurup beridu. ezerbeyjanliq qerindashlirimiz qarstin otuwatqan waqtida, poyiz istansisining ikki yaqisida bu pajiege shahit boluwatqan xelq ammisini korup, yenidiki keyim - kechekliri we barliq qimmetlik nersilirini poyizning dirizisidin ulargha tashlap beridu. uchisida peqet bir shim we bir koynek bilenla qalidu. sewebini sorighanda ular: «biz chegradin otkendin keyin ruslar bizni olturidu. shunga nerse - kereklirimiz ulargha qalghandin kore, turk qerindashlirimizgha qalghini yaxshi» deyishidu.

ular heqqide yezilghan yene bir mersiyede bildurulishiche, ular poyizda unluk towlashqan halda:

bizni siler olturunglar, bermenglar rusqa,

bu qandaqmu sighsun sherep - numusqa?!

degen misralarni oquydu. ruslar ularni boraltan kowrukide tapshurup alghandin keyin shu yerdila sepke tezip, aptomat bilen sirip olturidu. bu ehwallarni korup wijdan azabigha chediyalmighan saqchi bashliqi etisi ozini olturuwalidu.

[2]  http://origin.www.uscc.gov/sites/default/files/Research/Chinas%20Response%20to%20Terrorism_CNA061616.pdf

[3]  turkiye bilen xitay otturisida jinayetchilerni ozara qayturup berish kelishimi 2000 - yili eyni chaghdiki tashqi ishlar ministiri sadettin tantan teripidin beyjingda imzalanghan bolup, biraq bu kelishim turkiye buyuk millet mejlisi (parlamenti)da tesiqlanmighan idi. shuningdin tartip xitay her qetimliq uchrishishta bu kelishimning testiqlinishini jahillarche telep qilmaqta we turkiyege tangmaqchi bolmaqta.

[4]  http://www.adalet.gov.tr/Tasarilar/cezaikonulardauluslararasiadliisbiligikanunutasarisi.pdf

http://www.resmigazete.gov.tr/eskiler/2016/05/20160505-20.htm