awstraliye uyghur sadam we ayali nadire 2017- yilidin buyan xitayning uyghurlarni keng kolemde lagirlargha qamishi seweblik ikki dolette ayrilip yashashqa mejbur boldi.
xitay sherqiy turkistanda yolgha qoyuwatqan yighiwelish lagiri siyasiti nurghunlighan uyghur aillilirini xaniweyran qildi, chetellerde olturaqlashqan uyghurlarni her kuni dekke - dukke ichide otushke mejburlidi. yeqinda, awstraliyelik uyghur sadam we ayalining ayriwetilgenlik hekaysi xelqaraning diqqitini tartti. towende, uning «girmaniye awazi» bilen otkuzgen mexsus sohbiti huzurunglarda bolidu.
(girmaniye awazi xitayche tori, 2019- yili 18- iyul) sadam abdusalam awstraliyelik uyghur bolup, uning ikki yashliq oghli lutfimu awstraliye graJdani. lekin u toghulghandin buyan anisi nadire bilen birlikte shinjang(sherqiy turkistan)gha qapislip qaldi. nadire bir mezgil «qayta terbiylesh lagiri»ghimu qamaldi. sadam otken ikki yilda turluk yollar arqiliq ailisini jem qilishqa tirishti.
u girmaniye awazigha mundaq dedi: «men otken ikki yilni her kuni dekke - dukke ichide otkuzdum, chunki men ayalim we balamning ete yene qandaq qiyinchiliqlargha duch kelishini bilmeyttim, men bugunning ular bilen axirqi qetim korushushum bolup qalamdu - yoq unimu bilmeymen. eger nadire yene qayta terbiylesh lagirigha elip ketilse, xitay hokumiti lutfini qandaq orunlashturidu?»
parchilanghan uyghur ailisi
sadam 2009- yili urumchide eghir saqchi - xelq toqunushi yuz berishtin burun awstraliyege toluq otturida oqush uchun barghan, hemde uzun otmey siyasiy panahliqqa iltimas qilghan, 2013- yili awstraliye puqrasi bolghan. u toluq otturida oquwatqan waqtida ayali nadire bilen tonushqan bolup, ikkeylen her xil wastiler arqiliq alaqisini saqlap turghan. u 2016- yili 8- ayda uyghur diyarigha qaytip nadire bilen toy qilghan hemde keyinki bir nechche ayda amerika we turkiyege berip shirin ay otkuzgech tughqan yoqlighan.
ikkeylen turkiyede sayahet qiliwatqanda, nadire hamildar bolup qalghanliqini bayqighan. u hamildarliq mezgilide yurtining taamlirini seghinidu. eyni waqtta xitay hokumiti uyghur diyarida texi lagir siyasitini yolgha qoymighan bolghachqa, sadam we nadire 2017- yili 4- ayda nadire yurtigha qaytip turush, sadam bolsa awstraliyede qelip jem bolush resmiyetlirini bijirish qararigha kelidu. lekin bu, u ikkeylenning ikki yildin buyanqi axirqi qetim uchrishishi bolup qalidu.
sadam girmaniye awazigha mundaq deydu: «eyni waqtta urumchi yenila bixeter hesablinatti, shuning uchun biz uning yurtigha qaytip toghutni saqlishini qarar qilduq, keyinche hemme ishlar izigha chushkende, men uni we perzentimni awstraliyege ekilip jem bolmaqchi iduq.»
ikki kishidin ayrilip ikki heptidin keyin, sadam bir kuni toyuqsiz nadirening xewirini tapshurwalidu, saqchilar ularni oyige izdep kelip hemmeylenning pasportini musadire qilidu. lekin nadire sadamgha, ozliri qaytish waqtida saqchilar pasportini qayturup beridighandek hes qilghanliqini eytidu. eyni waqtta sadamning kongli bir shumluqni sezgendek bolidu, u yaman ishlar yuz beridighandekla hes qilidu. u mundaq dedi: «men xitay hokumitini bilgenlikim uchun, mening konglumni qorqunchluq tuyghular qapliwaldi, lekin ayalim hamildarliq mezgilide chochup ketmisun dep, uning bilen bu endishilirimni bek ortaqlashmidim»
2017- yili 8- ayda, nadire oghli lutfini tughidu, lekin shuning bilen bir waqtta, xitay hokumiti ilgiri turkiye yaki seudi erebistangha barghan uyghurlar we bashqa az sanliq musulmanlarni «qayta terbiylesh lagirliri»gha qamashqa bashlaydu. sadam nadiredin ensireshke bashlaydu, chunki ikkeylen 2016- yili turkiyege barghan. lutfi tughulup uzun otmey, nadirening dostliri sadamgha uchur ewetip, uning «qayta terbiylesh lagiri»gha elip ketilgenlikini eytidu. sadam mundaq deydu: «men uning qayta terbiylesh lagirigha yaki turmige qamalghanliqini bilelmidim, uning dostliri manga uchur yetkuzup bolghandin keyin meni undidardin yuyiwetti, shuning bilen men u we lutfining salametlik ehwalini bilishke amalsiz qaldim.»
nadire ikki heptidin keyin qoyup berilidu, lekin saqchilar uninggha lutfi bir yashqa tolghanda ilgiri turkiyege barghanliqi uchun uni yene lagirgha solishi mumkinlikini eytidu. awstraliyediki sot mehkimisining uchurlirigha asaslanghanda, shinjang saqchiliri eyni waqtta nadirege eger ikkinchi qetim lagirgha qamalsa, lutfining mexsus balilar uchun teiss qilinghan rayongha elip ketilidighanliqini, hokumet uninggha bir xitayche isim qoyup bir xitay ailisige beqiwelishqa beridighanliqini eytidu.
cheteldiki sadam bilen alaqilashsa yene lagirgha qamilishidin ensirep, nadire peqet ozi we lutfining resimini undidarning dostlar chembirikige hembehirlep qoyidu, sadam korup yaxshi korushni basqandin keyin, resim we sinlarni yuyiwtidu.
uningdin bashqa, nadire qoyup berilgendin keyin, sadam bilen sinliq alaqe qilishni xeterlik dep qaraydu, shuning bilen ikkeylen undidarning dostlar chembiriki arqiliq alaqilishidu. sadam mundaq dedi: «nadire her kuni lutfi ikkisining resim we sinlirini dostlar chembirikige hembehirleydu, men mezmunni korup, yaxshi korushni basqandin keyin, u resim we sinlarni ochuriwetidu. menmu oxshash usuldin paydilinip awstraliyediki turmushumni
hembehirlep turdum, ikkimiz mushu xil shekilde alaqini saqliduq.»
qatmuqat qiyinchiliq ichidiki graJdanliqqa iltimas qilish jeryani
lutfi we nadireni tezdin awstraliyege elip kelip ailisini jem qilish uchun, sadam 2018- yili 2- aydin bashlap lutfigha wakaliten awstraliye graJdanliqigha iltimas qilishqa bashlaydu. lekin, ikkeylen lutfi toghulghandin buyan uchriship baqmighan bolghachqa, bu iltimas jeryanini qatmuqat qiyinchiliqqa uchritidu. awstraliye hokumitige ikkeylenning ata - baliliq munasiwitini ispatlash uchun, nadire lutfini elip urumchidiki tejribixanigha berip DNA ewrishkisi alghuzidu we netijisini bir amallarni qilip awstraliyege selip beridu.
sadamning ikki yashliq oghli lutfi 2017- yili toghulghandin buyan, u anisining heriketliri seweblik xitay hokumitining cheklimisge uchraydu, awstraliyege kelip dadisi sadam bilen jem bolalmaydu.
awstraliyediki yerlik doxturlar tekshurush netijisining lutfi bilen sadamning DNA ning %99.99 mas kelidighanliqini bilduridu, lekin awstraliye ichki ishlar ministirliqi lutfining DNA ning belgilengen tejribixanida elinmighanliqini eytip, ikkeylenning dada - baliliq munasiwitini etirap qilmaydu. sadam girmaniye awazigha mundaq dedi: «awstraliye ichki ishlar ministirliqi bekitken tejribixanilarning hemmisi beyjing, shangxey qatarliq chong sheherlerge jaylashqan, lekin ayalim shinjangdin ayrilalmaytti, shuning uchun belgilengen tejribixanigha baralmidi. iltimasim meghlub bolghandin keyin, men memuriy jehettin sot mehkimisige iltimas qilish arqiliq bu qiyin mesilini hel qilish qararigha keldim.»
tot aygha sozulghan tekshurush arqiliq, sot mehkimisi sadamning DNA doklatini yalghandin yasash imkaniyitining intayin kichik ikenlikige hokum qilidu, hemde awstraliye ichki ishlar ministirliqidin ikkeylenning ata - baliliq munasiwitini etira qilishni telep qilidu. ikki ayliq iltimas tertipliridin keyin, lutfi 2019- yili 4- fewral muweppeqiyetlik halda awstraliye graJdani bolidu. lekin xitay puqrasi bolghan nadire pasportini qayturup alalmighachqa, lutfi ikkisi dawamliq qapsilip qalidu. sadam mundaq deydu: «awstraliye hokumiti men korsetken bir quramigha yetken kishi arqiliq lutfini awstraliyege elip kelishimni telep qildi, lekin xitay hokumiti otken ikki yilda nurghun qetim mening wiza iltimasimni ret qilghan bolghachqa, mening ayalim uni elip keleleydighan birdinbir kishi bolup qaldi.»
sadamning qarishiche, xitay hokumitining nadirening pasportini dawamliq musadire qilidighan asai yoq, chunki u hech qandaq qanungha xilapliq qilmighan. u ghezeblinip turup mundaq dedi: «xitay hokumiti hech bolmighanda neme uchun ayalimning pasportini qayturup bermigenlikini dunyagha chushendurushi kerek.»
awstraliye xitayni ularni qoyup berishke chaqirdi
awstraliye radio shirkitining xewer qilishiche, awstraliye tashqi ishlar ministiri marise peyn 17- iyul bayanat elan qilip, nadirening shinjang saqchiliri teripidin soraq qilinghanliqidin xewer tapqanliqini, awstraliye tashqi ishlar ministirliqining sadam ailisige ihtiyajliq yardemni dawamliq teminlep beridighanliqini bildurgen. u nadirening awstraliye puqrasi bolmighanliqi uchun awstraliye elchixanisining uning bilen biwaste alaqilishalmighanliqini tekitlidi. lekin u mundaq dedi: awstraliyening beyjingda turushluq elchixanisi xitay hokumitini nadire we lutfining awstraliyege kelishige yol qoyushqa resmiy chaqiriq qildi.»
awstraliye terep tilgha alghan ehwalgha qarita, xitay tashqi ishlar ministirliqining bayanatchisi geng shuang charshenbe kunidiki muxbirlarni kutiwelish yighinida mundaq dedi: «eger awstraliye terep ikki terep qanalliri arqiliq xitay terepke tepsiliy uchurlarni teminlep berse, xitay terep kereklik yardemlerni beridu. emeliyette, uzundin buyan, biz izchil mushundaq qiliwatimiz.»
kishilik hoquq kozitish teshkilatning awstraliye bolumi mesuli eleyn piersonning qarishiche, awstraliye hokumiti sadam ailisining mesilisini adettiki konsulxana dilosi qatarida bir terep qilmasliqi kerek, belki siyasiy jehette xitaygha toxtimastin besim qilishi kerek. u mundaq dedi:«awstraliye hokumiti choqum xitaydin shinjangdiki qayta terbiylesh lagirlirigha qamalghan barliq awstraliye puqraliri we ularning aile - tawabiatlirini qoyup berishni keskin shekilde telep qilishi kerek, bu elwette lutfi we nadirenimu oz ichige alidu.»
xelqara kechurum teshkilati awstraliye bolumining komissari nikita waytning qarishiche, nurghun awstraliyelik uyghurning aile - tawabiatliri «qayta terbiylesh lagiri»gha qamalghan bolsimu, lekin ular xitay hokumitining och elishidin yaki ailisidin ensirep sukut qilishni tallaydu. u mundaq dedi: «meningche xelqara jemiyet choqum ziyankeshlikke uchrighan bu uyghurlarning kishilik hoquq dilosini dawamliq pash qilishi, awstraliye hokumitimu qapsilip qalghan uyghurlar shinjangdin ayrilghangha qeder diplomatik qanallar arqiliq xitaygha dawamliq besim chushurushi lazim.»
sadam awstraliye hokumitining biwaste qanallar arqiliq xitay hokumiti bilen munasiwetlik alaqe mexanizmi ornitishini umid qilidu. u mundaq dedi: «meningche ayalim we balamning hazir xitaydin ayrilish pursiti teximu chong, chunki men xitayni bir ana - bala arqiliq abroyini tokushni xalaydu dep qarimaymen. men nadire we lutfini korushtin burun, dawamliq halda bu dewani qilimen.»
