xitay yighiwelish lagirliridiki musulmanlarning kopinchisining «jemiyetke qaytqanliqi»ni eytti

 nyuyork waqt geziti, 2019- yili 30- iyul

xitay emeldarliri seyshenbe kuni musulman az sanliqlargha qaritilghan «qayta terbiylesh lagirliri»gha qamalghan kop qisim kishilerning alliburun qoyup berilgenlikini eytti. bu ghayet zor qamaq sistemisida bir milyondin kop kishining qamalghanliqi molcherlenmekte idi. lekin, amerika hokumiti, xitay siyasiti mutexesisliri we chetellerdiki uyghurlar shu haman bu sozlerge reddiye berdi.

ularning eytishiche, xitayning gherbiy shimalidiki shinjang (sherqiy turkistan - t) rayonidiki yighiwelish lagirlirida keng kolemlik qoyup berish hadisisi bolghanliqigha dair ispat yoq, yene kelip, namda qoyup berilgen kishilermu yenila esir qilingha, mejburiy emgekke selinghanlarmu shuning ichide.

bir nechche aydin buyan izchil xitayning musulmanlargha qaratqan siyasitini tenqidlep kelgen amerika dolet ishliri ministirliqi we besh burjeklik bina uzun we kuchluk bayanat elan qilip, «bu mujmel bayanlarni ispatlashqa amalsiz» ikenlikini eytti, hemde kompartiyening dawamliq halda «barliq diniy etiqadlargha esebiy dushmenlik neziride qaraydighanliqini» bildurdi.

beyjing terepning bu kutulmigen bayanati, xuddi xelqara jemiyetning yighiwelish lagirigha qarita kunsayin kuchiyiwatqan tenqidlirini peskoygha chushurushni meqset qilghandek qilatti. bu bayanat aptonom rayonning ikki neper eng yuqiri derijilik emeldari teripidin elan qilinghan bolup, ular astirttin kop qisim qamalghuchilarning alliburun «jemiyetke qaytqanliqi»ni isharet qildi. shinjang xitayning gherbiy shimaligha jaylashqan bolup, xitay kommunst partiyisi u yerdiki sheher - bazarlarda elektronluq nazaret qilish sistemisi we musulmanlarni qamaydighan lagirlarni qurup chiqqan, qamalghuchilarning kopinchisi turkiy tilda sozleydighan uyghurlar idi.

bash shitabi myunxengha jaylashqan dunya uyghur qurultiyi milletning oz teqdirini ozi belgilishini teshebbus qilidighan bir teshkilat bolup, mezkur teshkilat bu ikki emeldarning sozlirige reddiye berip, ularning «bir xil aldin perez qilghili bolidighan shubhilik bayanat endizisi» qollanghanliqini eytti.

mezkur teshkilatning reisi dolqun eysa mundaq dedi: «belkim biz bugun chushtin burun anglighan uchurlarning beziliri rast bolushi mumkin, lekin ular yalghan ichige oralghan bolup, heqiqet we sepsete ariliship ketken.»

gherb hokumetlirining xitayning mezkur rayonda keng kolemlik qamap qoyush elip berishigha qarshi naraziliqi barghanseri kucheymekte. tramp hokumitining emeldarliri alliburun bu mesilige qol tiqip arilishishqa bashlidi, gerche maliye ministirliqi soda sohbitige xewp yetkuzmeslik uchun astirttin imbargo yurguzmeslik teklipi bergen bolsimu, ular xitay emeldarlirigha imbargo yurguzush bilen tehdit saldi.

amerika dolet ishliri (tashqi ishlar - t) ministiri mayk pompeo bu ayning beshidiki bir sozide, xitayning musulmanlarni qamap qoyush siyasitining «bu esir yuzidiki dagh» ikenlikini eytti.

amerika dolet ishliri ministirliqi we besh burjeklik bina seyshenbe kuni, xitayning b d t emeldarlirining teqibke uchrimastin barliq lagirlargha we qamalghuchilargha yeqinlishishigha ruxset qilishi kereklikini hemde musulmanlarning «shinjangdin we xitaydin erkin ayrilishigha yol qoyup, eniqliq derijisini ashurushi» kereklikini bildurdi.

seyshenbe kuni, uyghur aptonom rayonining reisi shohret zakir beyjingda axbarat elan qilish yighinida.

amerika emeldarliri bu yighiwelish lagirlirining ozlirining xitayning musulmanlargha qaratqan siyasitidiki birdinbir ensireydighan nuqtisi emeslikini eniq otturigha qoydi. ular yighiwelish lagiri sirtidiki teqib sistemisini hemde yeterlik deliller arqiliq delillengen, xitay hokumiti yolgha qoyghan xitaylarni uyghurlarning oyige ularning iradisige xilap halda orunlashturup, ularning islam orp - adetlirige riaye qilishigha tosqunluq qilish qilmishini eyiblidi.

uningdin bashqa, amerika emeldarliri yene, yighiwelish lagirliri bilen chetishliq zawutlargha qarita endishilirini otturigha qoydi, uyghurlar u jaylarda mejburiy emgekke selinidu.

dolet mudapie ministiri yardemchisi randal shriwer (Randall G. Schriver), 5- ayda muxbirlargha u qamap qoyush orunlirining yighiwelish lagirliri ikenikini, az degende 10 milyondek nopusning bir milyonining, qamap qoyulghanliqini, hetta qamap qoyulghuchilar sanining uch milyongha yetishi mumkinlikini eytqan idi.

u, bu uch milyon kishi birla waqtta qamap qoyulghan musulmanlarni korsitemdu yaki bir mezgildin buyan qamap qoyulghanlarning omumiy sanimu we yaki bu arida qoyup berilgenlernimu oz ichige alamdu bu heqte eniq chushenche bermidi.

xitay emeldarliri bu qamap qoyush orunlirini yaxshi niyette qurulghan, xitay tili we kespiy terbiye beridighan orunlar dep teswirleydu.

uyghur aptonom rayonining muawin reisi erkin tuniyaz seyshenbe kuni muxbirlargha «hazir kopinche kishi putturup, ishqa orunliship boldi» dedi. u xitay hokumitining tili boyiche qamap qoyush lagirlirini «maarip terbiylesh merkezliri», lagirgha qamalghuchilarni bolsa «kursantlar» dep atidi.

u mundaq dedi: «kopinche kishi muweppeqiyetlik ishqa orunlashti, %90 tin artuq kursant jemiyetke qaytip, ailiside bextlik turmush kechurmekte.»

erkin tuniyaz we shohret zakir bu lagirlargha qamalghanlar sanini ashkarilashni ret qildi. bu lagirlar adette qorshaw tam we saqchi qarawulxanisi bolghan chong tiptiki qurulushlardin teshkil tapqan.

xitayning dolet taratquliri bu ikki emeldarning sozliri heqqide oxshash bolmighan xewerlerni berdi. belkim ular xata gep qilip qoyup, dolet taratquliri ularning sozlirini qisqartiwetishke mejbur bolghan bolushi mumkin. bir qisim xewerlerde, shohret zakirning %90 tin artuq qamap qoyulghuchi jemiyetke qaytti degenliki neqil qilindi. bashqa xewerlerde bolsa, uning qoyup berilgenlerning 90 pirsentining alliburun muwapiq xizmet tapqanliqini eytqanliqini neqil qilindi.

yighiwelish lagirlirini tetqiq qilidighan girmaniyelik musteqil tetqiqatchi adrian zenzning bildurushiche, hokumet hojjetliridiki barghansiri kop delil - ispatlar shinjang hokumitining yighiwelish lagirliridiki qamalghuchilar we bashqa nurghun uyghurlarni emgek turlirige yotkigenlikini korsetmekte. u yerlerde, ular hokumet bilen hemkarlashqan zawutlarning nazaritide xizmet qilidu.

u mundaq dedi: «hazir ular asasiy jehettin resmiy qamap qoyushtin jemiyette kontrol qilishqa yotkeldi. ularning barliq kishilerni kontrol qilidighan chong bir pilani bar, peqet lagirdiki kishilernila emes, belki lagir sirtidikilernimu mejburiy emgekke salidu.»

ispat toplash arqiliq ularning yighiwelish lageridikilerning kopinchisi qoyup berildi degen sozini ispatlash intayin qiyin. chetel muxbirliri rayonni ziyaret qilghan waqtta qattiq nazaret we kontrolluqqa uchraydu. musteqil tekshurush xadimliri we kishilik hoquq teshkilatliri mezkur rayongha erkin kirip - chiqalmaydu.

chetelde turushluq uyghurlarning eytishiche, ular keng kolemde qoyup berilgenlikige dair ispatlarni kormigen.

seyshenbe kuni, ikki neper amerikiliq uyghur ziyaritimizni qobul qilip, ularning aile helhem tutup turuluwatqan aile ezaliri barliqini bildurdi. floridada turushluq ziba murat isimlik xanimning bildurushiche, u texiche keselchan anisi gulshen abbas we chong anisining uchurini alalmighan. bultur 9- ayda, u ikkeylen shinjangdiki ailiside yoqap ketken.

u emeldarlarning kop qisim kishilerning qoyup berilgenlikini eytqanliqi heqqide toxtilip, «menche ular yalghan eytiwatidu» dedi.

wirjiniyede olturushluq furqet jewdetning bildurshiche, uning taghisi we hammisi helhem ghayib bolghan halette. uning anisi minewer tursun 2018- yili 2- aydin buyan izchil qamap qoyulghan bolup, bu yil 5- ayda qoyup berilgen. bu jeryanda u salametliki seweblik eghir talapet tartqan. uning deyishiche, uning anisining ikki inisimu qoyup berilgen.