(boshun torida beyjing waqti 2019- yili 25- iyun elan qilinghan)
aptor: perhat qurban tengritaghli
2019- yili 18- awghust turkistan waqti teripidin terjime qilindi
7- ayning 21- kuni, xitay xelq jumhuriyiti dolet ishliri ministirliqi axbarat ishxanisi «shinjanggha dair bir qanche tarixiy mesile» namliq yene bir aq tashliq kitab elan qildi.
kitab kirish soz, yette bab we xulasidin terkib tapqan.
men bu maqalide ilmiylikni aldinqi shert qilghan asasta aq tashliq kitabning munderijisige asasen kitabta tilgha elinghan nuqtiinezerlerge reddiye berimen.
kitabning «kirish soz» qismi:
meyli tarixiy emeliyet nuqtisidin, tarixqa hormet qilish meydanidin yaki ijtimaiy exlaq nuqtsidin bolsun, bu aq tashliq kitabqa qarighanda bu kitabni «qalaymiqan joylush» deyishke bolidu, mening heqiqeten unluk awazda «quruq gep!» dep towlighim keldi.
uning netijisini xitay tilidiki bir idiom arqiliq ipadilesh nahayti muwapiq: «tash yotkep oz putini cheqish».
birinchi, «shinjang ezeldin junggo zeminining ayrilmas bir qsimi» mesilisi
hemmige ayanki, jungxua mingo yeni xitay 1912- yili 1- ayning 1- kuni qurulghan. 1911- yili 10- ayning 10- kuni shinxey inqilabi partlap ikki aydin keyin, jungxua mingo 1912- yili 1- ayning 1- kuni qurulghanliqini elan qildi, shu yili 2- ayning 12- kuni, ching sulalisi hokumdari shuentong texttin chekingenlik permanini elan qildi, jungxua mingo resmiy halda ching sulalisi hokumranliqigha warisliq qildi.
(https://zh.wikipedia.org/zh/%E4%B8%AD%E8%8F%AF%E6%B0%91%E5%9C%8B)
jungxua mingo qurulushtin burun, bugunki xitay zemini manjularning dunyasi idi. doletning nami menching imperiyisi yaki ching sulalisi (1636 - 1912- yillar) idi. (https://baike.baidu.com/item/满清帝国)
undin burun, bugunki xitay zemini we uttura asiya rayoni hetta dunyaning yerimi mungghullar we uyghurlarning idi. mungghullar bilen turpan quchu uyghur xanliqi birlikte dunyani soraytti. chinggizxanning bash weziri, mushawiri, wezirliri, sanghunliri we emeldarlirining hemmisi uyghurlar idi. qedimki uyghur yeziqi chinggizxan teripidin resmiy yeziq suptide ishlitilgen. eyni waqtta chinggizxan her qaysi jaylargha ewetken mektup we permanlarning hemmisi uyghur yeziqi (keynki mungghul yeziqi we manju yeziqi) bilen yezilghan. tarixta bu dewr yuen sulalisi (1271 - 1368) depmu atilidu.
(https://baike.baidu.com/item/%E5%85%83%E6%9C%9D/266205)
uningdinmu burunqi tarixiy heqiqetlerni bu yerde tekrarlap olturmaymen.
soal: qedimdin buyan ottura tuzlenglik rayonidiki kishiler teripidin «shu doliti» (蔬国), «gherbiy yurt» (西域) dep atilip kelgen zemin qandaqsige 1912- yili andin qurulghan junggo zeminining «ayrilmas bir qsimi» bolup qalidu?
ikkinchi, «shinjang ezeldin sherqiy turkistan emes» mesilisi heqqide
shundaq, sherqiy turkistan deyishtin burun aldi bilen buyuk turkistan heqqide toxtilishimiz lazim. «turkistan» ottura esirde ereb jughrapiye eserliride korulgen bir jughrapiyelik isim bolup, «turkiy xelqlerning yurti» degen menide, ottura asiyadiki sir deryasining shimali we uning sherqiy qismidiki rayonlarni korsitidu.
(https://baike.baidu.com/item/突厥斯坦)
italiyelik dangliq seyyah we sodiger marko polo (1254- yili 9- ayning 15- kunidin - 1324- yili 1- ayning 8- kunigiche) ozining «markopolo sayahet xatirisi»de, eyni waqtta ozi besip otken qeshqer, yerken, xoten qatarliq jaylarni «turkistandiki guzel sheherler» dep teswirligen. (https://baike.baidu.com/item/马可·波罗)
18- esirning axirlirida charusiye turkistangha besip kirishke bashlidi, arqidin turkistanning gherbini ishghal qildi, menching doliti bolsa turkistanning sherqige besip kirdi. shundaq qilip buyuk turkistan ikkige bolundi. rusiye ishghal qilghan qismi (ottura asiya depmu atilidu) gherbiy turkistan, menching doliti ishghal qilghan qsimi sherqiy turkistan dep atilidu.
1933- yili 11- ayning 12- kuni, qeshqerde sherqiy turkistan islam jumhuriyiti quruldi. bu dolet bayriqi, marshi, giribi, parlamenti we armiyisi qatarliq dolet apparatliri toluq bolghan bir dolet idi. bu dolet gerche aran alte ay mewjut bolghan bolsimu, lekin pasport we pul tarqatqan. (https://baike.baidu.com/item/东突厥斯坦伊斯兰共和国)
1944- yili 11- ayning 12- kuni, sherqiy turkistanning shimaliy qismida (uch wilayet depmu atilidu) uyghur, qazaq, ozbek, qirghiz, tatar qatarliq turkiy xelqler birliship musteqil bir hakimiyetni - sherqiy turkistan jumhuriyitini qurup chiqti. bu dolet sabiq sherqiy turkistan islam jumhuriyitining bayriqi, giribi, marshi we parlamenti qatarliq apparatlirigha warsliq qilghan. bu doletning xeli kuchluk milliy armiyisi bar idi, pul we pasportmu tarqatqan. 1946- yili 6- ayda, sowit ittipaqi we x k p ning til birikturushi we xainliq qilishi, shundaqla uyghur rehberlerning saddiliqi bilen sherqiy turkistan jumhuriyitimu axirlashqanliqini elan qildi. (https://www.wikiwand.com/zh-cn杔突厥斯坦共和國.)
xitay xelq jumhuriyiti dolet mudapie uniwersitetining mudiri, sabiq dolet reisi li shyennyenning kuyoghli liyu yajo generalning gherbiy yurt nezeriyesidimu bu uqum bayan qilinghan. u adriatik dengizidin tartip xitayning yumenguengiche bolghan keng zemingha «turkistan» dep eniqlimgha bergen. (http://cn.rfi.fr/首页/20100809=刘亚洲中将的西部论。)
yuqirida bayan qilinghan materiyallar we heqiqetler buyuk turkistanning ezeldin uyghur qatarliq turkiy xelqlerning zemini ikenlikini toluq ispatlap beridu. sherqiy turkistan buyuk turkistanning sherqiy yerimini korsitidu.
uchinchi: «shinjangdiki her qaysi milletler jungxua millitining terkibiy qismi». totinchi, «uyghurlar uzun muddetlik kochush jeryanida shekillengen». beshinchi, «shinjangdiki her millet xelqining medeniyiti jungxua medeniyitining terkibiy qismi».
yuqardiki uch tema oz - ara munasiwetlik bolghachqa, men hemmisini yighinchaqlap biraqla reddiye berimen.
aldi bilen biz birlikte x k p ning yetekchilikide neshir qilinghan «turkiy tillar diwani» xitayche neshirining kirish soz qismini oqup chiqayli:
«turkiy tillar diwani» bolsa ereb tili arqiliq turk tilini izahlighan bir lughet bolup, 11- esirning 70- yilliri tamamlanghan. tuzguchisi qeshqerde toghulghan ulugh uyghur alimi mehmud qeshqiri.
mehmud qeshqiri sherqiy qarxaniylar gullengen mezgildiki dangliq alim, u 11- esirning 20- yilliridin 11- esirning axirlirighiche yashighan bolup, «qutadghubilik»ning muellipi yusup xas hajip bilen dewrdash.
«turkiy tillar diwani» bizni 11- esirdiki uyghurlarni oz ichige alghan turkiy xelqlerning til, yeziq, tarix, orp - adet, astronomiye, jughrapiye, yeza - igilik, qol sanaiti, tibabet, siyasiy, herbiy ishlar we ijtimaiy turmush qatarliq sahelirige ait mol bilimler bilen teminleydu, eyni waqttiki dolitimizning shinjang bilen ottura asiya heqqidiki bir qamus deyishke bolidu. lughette jemiy 7500 soz bar. jughrapiye we tagh - deryalar qismida, ozi sizghan xanliqlarning chegrisi bilen ottura asiyaning jughrapiyelik xeritisi qoshumche berilgen. lughette yene, 242 xelq naxshisi, 200 din artuq maqal - temsil we eqliye soz qollinilghan. lughetning edebiyat tetqiqatidimu intayin yuqiri qimmiti bar. lughette soz ishlitishke alahide etibar bergen bolup, turkiy xelqlerning tilliri bilen ereb tili inchike selishturup tetqiq qilinghan, bu yawropada 19- esirning axirlirida bashlanghan selishturma tilshunasliqtin 800 yil burun idi. eyni waqttiki turk tilliri grammatikisining ilmiy chushendurulushi we sistemiliqliqini nezerde tutqanda, eyni dwerning eng yuksek pellisige yetken. shuning uchun, mijezi qetiy shundaqla bilimi mol bolghan mehmud qeshqeri gerche dana hokumran salahiyitide tarixqa yezilmighan bolsimu, lekin bir ulugh alimliq salahiyiti we esiri bilen keyinkilerning diqqitige sazawer boldi.
«turkiy tillar diwani» xitayche terjimisi:
birinji tom:
http://ishare.iask.sina.com.cn/f/4971047.html
ikkinji tom:
http://ishare.iask.sina.com.cn/f/4971058.html
uchinji tom:
http://ishare.iask.sina.com.cn/f/4971067.html
http://www.cssn.cn/zt/zt_xkzt/zt_wxzt/bw4/bw4lz/201503/t20150320_1555176.shtml”
biz yene liyu yajo generalning gherbiy yurt nezeriyesidiki ilmiy eniqlimigha qarap chiqayli:
«ottura asiya we shinjangda 10 millet chegra atlap olturaqlashqan. ottura asiya doletliri we shinjang rayonidiki kop qisim ahale islam dinigha etiqad qilidu, turkiy milletlerni asas qilghan bolup, orp - adetliri yeqin, turmush adetliri oxshap ketidu, milliy tonush tuyghusi kuchluk, oz - ara alaqe qilishi qolayliq».
yuqarqi hokumet materiyallirimu uyghurlarning turkiy milletlerge tewe ikenlikini toluq ispatlep bergen.
qedimdin buyan sherqiy turkistanda yashap kelgen xelq bolsa «uyghurlarni oz ichige alghan turkiy milletlerdur». yeni «turkiy milletlerni asas qilghan».
uyghur we bashqa turkiy xelqler jungxua millitige tewe emes. jungxua milliti bilen qoshna dolet munasiwitidin bashqa hechqandaq ortaqliqi yoq.
turkologiye sahside uyghurlar turkiy milletlerni teshkil qilghan asasliq qisim dep qarilidu. del shundaq bolghanliqtin bugunki turk tilidiki medeniyet sozi «uyghar» arqiliq ipadilinidu.
biz bir selishturma qilip baqayli:
eger beyjing tili (mandarin- 满大人) bolmighan bolsa, yaki beyjing tili omumlashmighan bolsa, xitay chong quruqluqida olkilerni demeyla qoyayli, sheher we sheher arisidiki yerlik tillar arqliq alaqe qilish qetiy mumkin bolmaytti. bezi rayonlarda hette nahiye we nahiye arisidimu yerlik tilni ishlitip alaqe qilish intayin qiyin.
beyjing tili omumlashmighan waqtlarda xitayche xet birdin bir waste idi.
ekische putkul turkistan «turkiy milletlerni asas qilghan bolup, oz - ara alaqe qilish intayin qolayliq.»
bir terepte xitayche xettin bashqa hech qanche ortaqliqi bolmighan bir milyard tot yuz milyon kishige «jungxua milliti» yeni xitay dep eniqlima berilidu.
yene bir terepte, «orp - adetliri yeqin, turmush adetliri oxshap ketidighan, milliy tonush tuyghusi kuchluk, oz - ara alaqe qilishi qolayliq» bolghan oxshash bir turk millitige «kop millet» dep eniqlima berilemdu?
bu xil zorigha yasalghan eniqlimini koturup chiqish shallaqliq emesmu?
altinji: «shinjangda tarixtin buyan kop xil din teng mewjut bolghan». yettinji: «islam diniy uyghurlar ezeldin qobul qilghan din emes shundaqla birdin bir etiqad qilghan dinmu emes». yighinchaqlap reddiye berimen.
aldi bilen eniq bolghini islam dini uyghurlar we turkiy milletler ezeldin qobul qilghan din emes, shundaqla birdin bir etiqad qilidighan din emes.
buning sewebi uyghur qatarliq turkiy milletlerning tarixi islam dinining tarixidin uzun. islam diniy dunyagha kelishtin burun uyghur qatarliq turkiy milletler saman dini we budda dinigha etiqad qilghan. islam dini uyghur qatarliq turkiy milletler eng keyin etiqad qilghan din.
oxshashla, islam dini ereb we parslarningmu toghulushtin bar bolghan we birdin bir dini emes.
emeliyette hazirqi dunyadiki her qandaq bir din oz murtlirining ezeldin bar bolghan we birdin bir etiqad qilghan dini emes. uning sewebi bolsa insanlarning otturigha chiqishi her qandaq bir dinning peyda bolushidin xelila burun bolghan.
din bolsa insanlarning meniwiy etiqadi. dewrning tereqqiyatigha egiship, insanlarning meniwiy turmush ihtiyajimu terqqiy qilidu. her millet eng axirida ozlirige eng mas kelidighan diniy etiqadni tepip chiqidu yaki tallaydu. heqiqiy diniy etiqad oz ixtiyarliqini aldinqi shert qilghanda andin tiklinidu we dawamliishidu.
uyghur qatarliq turkiy milletlerning islam dini etiqadigha ozgirishiningmu asasi bu.
shuning uchun melum bir milletning diniy etiqadini ozgetishi bir jinayet emes. belki ozining meniwiy qatilimining ihtiyajini uluksiz yengilighanliqining netijisi.
ejiba budda dini ottura tuzlengliktiki xitay xelqiing ezeldin we birdin bir etiqad qilghan dinimu?
«darma ottura tuzulenglikke kelishtin burunla ottura tuzlenglitke budda dini bar idi. uningdin burun, xitayda omumiyuzluk etiqad qilinghan din dawjyaw we tyenshi idi, bolupmu xan ordisida.»
(https://zhidao.baidu.com/question/559532379.html)
qiziqarliq yeri, budda dinining ottura tuzlenglik rayonigha tarqilishi we xitay xelqning medeniyitini janlandurushdiki esli tohpe turklerge mensup.
bugun eger ichkiridiki her qandaq bir butxanigha kiridighan bolsaq, derwazisida budsatwadin bashqa ikki terepke tizilghan heykellerning hemmisining uzun burutluq, qoyuq qashliq, chong burun, qolida shemsher tutup turghan bestlik ezimetlerni korimiz. ularning birimu xitaylargha oxshimaydu. chunki u heykellerde eyni waqtta budda dinini ottura tuzlenglik rayonigha tarqatqan turk qehrimanlar teswirlengen.
tang sengning hindistangha berip num elishi keyinki hekayilerdur.
oxshashla budda dini bugun bu dingha etiqad qilidighan yaponiye we tayland qatarliq sherqiy jenubiy asiya ellirining ezeldin etiqad qilghan we birdin bir dini emes. xiristian dini we katolik dinimu dunyaning her qaysi jaylirigha tarqalghan murtlirining ezeldin bar bolghan we birdin bir etiqad qilghan dini emes.
bugunki dunyada hech qandaq bir din melum bir milletning ezeldin we birdin bir etiqad qilidighan dini emes.
chunki bu insaniyetning tereqqiyat qanuniyitige mas kelmeydu, insanlarning ozluksiz izdinish telipige mas kelmeydu. shuning uchun «islam dini uyghurlar ezeldin we birdin bir etiqad qilghan din emes» deyshning hech qandaq bir ehmiyiti yoq!
«shinjang ezeldin kop xil din birlikte mewjut bolghan rayon» bu intayin tebiy bir ijtimaiy hadise. dunyaning her qaysi jayliri oxshash. chong bir doletning hokumet tarmaqlirining kishining xiyalighimu kirip baqmighan bundaq bir tebiy hadisidin paydilinip uzun tarixqa ige bir milletning muqeddes zemin tuyghusigha zerbe bermekchi bolushi bek peskeshlik emesmu?
enqki, x k p sherqiy turkistandiki jinayitini yoshurush uchun «yoq»ni «bar» qilghan. ming bir hiyle - mikir arqiliq uyghur qatarliq turkiy milletlerning meniwiy qimmet qarashlirigha haqaret qilghan, ulugh turk millitige we uning muqeddes zemini sherqiy turkistangha bolghan ixlasigha hujum qilghan.
bu aq tashliq kitab x k p ning hakawur we muttehemlikining eks etishi. x k p ning ghaljirliqining tipik ipadisidur.
x k p bu aq tashliq kitabni elan qilish arqiliq korunushte uyghur qatarliq turkiy milletlerning meniwiy qimmet qarashliri we muqeddes zemin tuyghusigha hujum qilghan bolsimu, emeliyette putkul insaniyetning muqeddes meniwiy qimmet qarashlirigha haqaret qilghan.
hazir putkul dunya x k p ni tonushqa bashlidi. uning shum niyiti we rezil qilmshlirigha birlikte shahit boldi. x k p otturigha qoyghan «xitay chushi» emeliyette insaniyetning yaman chushidur.
izahat: mening bu maqalini yezishtiki meqsitim uyghur qatarliq ajiz turkiy milletler uchun gep qilish. mening esla bigunah xitay xelqige azar berish niyitim yoq. eger maqalide soz ishlitishte muwapiq bolmighan jaylarni bayqisanglar toghra chushunersiler. heqqaniyet tuyghusi bar xitay xelqining uyghur qatarliq turkiy milletlerning meydanida turup bizning hazirqi ehwalimizni hes qilip beqishini umid qilimen. uyghurlar hazir hayat - mamatliq krizisqa duch keldi.
xitayche menbening ulinishi:
