namda «shinjanggha yardem berish», emeliyette mejburiy emgek, beyjing: doklatning qilche asasiy yoq
«girmaniye awazi», 2020- yili 3- mart
awistiraliye aqillar ambiri «awistiraliye istrategiyilik siyaset instituti» 1-mart tetqiqat doklati elan qilip, xitay hokumitining 2017-yildin 2019-yilghiche bolghan ariliqta az degende 80,000 uyghurni shinjang(sherqiy turksitan-t)din xitayning bashqa jayliridiki zawutlargha yotkep «mejburiy emgek»ke salghanliqini otturigha qoydi. tetqiqat netijisi shuni ispatlidiki, bu uyghurlarning beziliri biwasite qayta terbiyilesh lagerliridin bu zawutlarda ishleshke kochurup kelingen.
awistiraliye istrategiyilik siyaset tetqiqat orni elan qilghan eng yengi doklatta korsitilishiche, 2017-yildin bashlap, xitay hokumiti shinjangdin kem degende 80,000 uyghurni xitayning 9 olkisidiki zawutlargha sistemiliq yotkigen. istatistikida korsitilishiche, bu «mejburiy emgek» programmisigha kem degende 27 zawut qatnashqan.
xitay diplomatiye ministirlikining bayanatchisi jaw lijyen dushenbe kunidiki qerellik muxbirlarni kutuwelish yighinida doklatning eyibleshlirining asassiz ikenlikini we «awistiraliye istrategiyilik siyaset tetqiqat orni» ning shinjanggha munasiwetlik mesililerde kop qetim bir tereplime qarashlarni otturigha qoyghanliqini eyiblidi. u bu organning «amerikidiki xitaygha qarshi kuchlerge egiship,xitayning shinjangdiki terorluqqa qarshi turush we radikalliqni yoqitish tirishchanliqini tohmet qilish» uchun shundaq qilghanliqini eytti.
jaw lijyen mundaq dedi: «awistiraliyedin bir kishi yeqinda siz tilgha alghan organning uzundin buyan amerika hokumiti we qoral-yaraq sodigerlirining iqtisadiy yardimige erishkenlikini yazdi. bu organ xitaygha qarshi her xil mesililerni oydurup chiqirish we perez qilishni xalaydu, uning idiologiyisi intayin kuchluk bolup, xitaygha qarshi kuchlerning «bashlamchisi»gha aylandi we ilmiy inawiti eghir derijide gumanliq soallargha duch keldi. biz awistiraliyediki bir qisim organlar we kuchlerning shinjanggha munasiwetlik mesililer heqqide qiyas qilishni toxtitishini yene bir qetim telep qilimiz. biz axbarat wasitilirining teximu hoshyarliqni osturup, ulargha ekran korsitishini, kespiy exlaqqa emel qilishini we pakitni asas qilip doklat qilishini umid qilimiz.»
83 xelqaraliq shirket «mejburiy emgek»ge chetishliq bolushi mumkin
junggo hokumiti bu pilangha «shinjanggha yardem» dep isim qoydi, kem degende 83 xelqaraliq shirket teminlesh zenjiridiki 27 zawutning xam eshyasini ishlitidu. 83 xelqaraliq shirket nayk , adidas , zara , gap , BMW , ammibab , alma we gugulni oz ichige alidu.
doklatta korsitilishiche , yerlik emeldarlarni uyghurlarni shinjangdin bashqa rayonlardiki zawutlargha ishleshke yotkeshke ilhamlandurush uchun, shinjang hokumiti «kishi beishigha hesablash» usuli qollinip, uyghurlarni zawutlargha tonushturghan wasitichilerge yaki yerlik hokumet xadimlirigha belgilik mukapat bergen. doklatta mundaq deyildi: «bu mejburiy xizmet yotkesh sistemisi xitay hokumitining shinjang qayta terbiyilesh lageri siyasitining bir qismi bolup qaldi».
germaniye awazining mushu ayning beshida «qaraqash tizimliki»ni asas qilip elan qilghan mexsus xewirige asaslanghnada, qolgha elinghan bir qisim uyghurlar jemiyetke belgilik tehdid elip kelgen dep qaralghanliqtin, qayta terbiylesh lagirida bir yil toshquzghandin keyin, ozi qarashliq yeza - bazarning «teklipi» bilen zawutqa ishleshke ewetilgen. awistiraliye istrategiyilik siyaset tetqiqat ornining eng yengi doklatida yene shinjang hokumitining kompartiye ezalirini ewetip, uyghur ishchilirining aile-tawabiatlirini nazaret qilidighanliqi korsitildi, chunki zawuttiki uyghur ishchilirining her qandaq namuwapiq qilmishi shinjangdiki ailisige tesir korsitishi mumkin. doklatta mundaq deyildi: «bu ispatlar uyghurlarning bu xizmet yotkesh sistemisigha putunley `oz ixtiyarliqi` bilen qoshulmaydighanliqini korsitip berdi.
uningdin bashqa, bu uyghurlarning zawuttiki her bir herikiti nazaret qilinidu. ular xizmet waqti sirtida choqum xenzuche we «wetenperwerlik terbiyisi» derslirini oginishi kerek, bashqurghuchilar diniy ibadetke qatnishishigha ruxset qilmaydu. doklatqa qarighanda, xitay hokumitining menbeliri we resmiy hojjetliride zawutning bu uyghurlarni nazaret qilish uchun alahide xadim ewetkenliki we ularning shexsiy erkinlikiningmu nurghun cheklimilerge uchrighanliqi korsitildi.
doklatta mundaq dep yezilghan: «uyghurlarning zawuttiki heriket erkinliki qattiq cheklengen, hetta bezi pakitlarda korsitilishiche , gerche xitay hokumiti zawutlarda ishlewatqan uyghurlarning yaxshi muamilige erishidighanliqini tekitligen bolsimu, emma ular emeliyette xenzu ishchilarning maashidin towen maash alidu. »
mejburiy emgek qilish diloliri
doklatta, awistiraliye istrategiyilik siyaset tetqiqat orni uyghurlarning «mejburiy emgekke» ewetilgen uch xil ehwalni tilgha aldi. birinchi delo chingdawdiki teyguang ayagh cheklik shirkiti bolup, doklatta korsitilishiche, bu zawutta mejburiy emgek qilidighan uyghurlar asasliqi amerikining asasliq ayagh ishlepchiqarghuchi nayk uchun ayagh tikidiken. lekin, zawutning rishatkisigha sim tor orunlashturulghan bolup, zawut rayonigha nurghun qarawul munari we qarawul orni ornitilghan. doklatta mundaq deyildi: zawut uyghur ishchilirining dem elish kunliride oyige qaytishigha yol qoymaydu.
buningdin bashqa, yene bir deloda, adidas uchun tenterbiye kiyim-kechekliri ishlepchiqiridighan xaw yuenpeng kiyim-kechek cheklik shirkiti xitay hokumitining «shinjanggha yardem berish» programmisigha qatnashqan we uyghurlarni terbiyilesh lageridin shirketning enxuy olkisidiki zawutigha yotkigen. xitay hokumitining doklatida korsitilishiche, 2018-yili 2-ayda, xaw yuenpeng kiyim-kechek cheklik shirkiti yupurgha nahiyelik kespiy ottura mektepni «putturgen» 63 uyghurni enxuy olkisidiki zawutigha yotkigen.
awistiraliye istrategiyilik siyaset tetqiqat orni suniy hemrah suritini selishturush we junggoning resmiy hojjetlirini korush arqiliq yupurgha nahiyelik kespiy ottura mektepning 2017-yildin bashlap qayta terbiyilesh lagerigha aylanghanliqini delillidi. adidas bayanatchisi awistiraliye istrategiyilik siyaset institutigha bu shirketning xaw yuenpeng kiyim-kechek cheklik shirkiti bilen uzun muddetlik munasiwiti yoqliqini, adidasning shirketning teminlesh zenjirige qarita yenimu ilgiriligen halda tekshurush elip baridighanliqini eytti.
doklatta yene alma iPhone 8 we iPhone X uchun oztartim linza ishlepchiqirish bilen shughullinidighan Ophi optikiliq texnika cheklik shirkitining 2017-yili 4-ayning 28-kunidin 5-ayning 1-kunigiche, xoten wilayitining lop nahiyisidin 700 uyghurni jyangshi olkisining nenchang shehiridiki zawutigha yotkigenliki tilgha elinghan. jyangshigha kelgendin keyin, bu uyghurlar choqum «qarishini tedrijiy ozgertishi hemde qolidin ish kelidighan, ishqa orunlashqan, pul tapalaydighan, partiyening shepqitini bilidighan, partiyening shepqitini hes qilidighan, partiye bilen bille mangidighan we muqimliqni saqlaydighan »yengi dewr yashliridin bolulshi kerek.
doklatni tetqiq qilishqa qatnashqan awistiraliye shinjang mesilisi mutexessisi jeymis leybold(James Leibold) germaniye awazining ziyaritini qobul qilghanda, xitay hokumiti uyghurlargha yurguzgen «mejburiy emgek»ni qayta terbiyilesh lageri siyasitining kengeytilgenliki dep qaraydighanliqini eytti. u mundaq dedi: xitay hokumitining uyghurlarni shinjangdin zawutlargha yotkeshke bashlishigha seweb bolghan amillarning biri xitay hokumitining iqtisadiy tereqqiyatning atilishigha bolghan endishisi bilen munasiwetlik bolushi mumkin.
u mundaq dedi: «mejburiy emgek» bashqa bir shekildiki qayta terbiyilesh lageri bolghandin sirt yene, xitay hokumitining iqtisadning asta tereqqiy qilishigha qayturghan inkasigha wekillik qilishi mumkin. buningdin bashqa, xitay yeqinqi bir qanche yilda nurghun uyghurlarni qolgha aldi. yengi tipliq korona wirusi tarqalghan bir ehwalda, maliye yuki xitay hokumitining iqtisadning astilishigha bolghan endishisini teximu ashuruwetken bolushi mumkin ».
awistiraliye istrategiyilik siyaset tetqiqat orni doklatta xitay hokumitining chetel shirketlirining «mejburiy emgek» materiyallirining teminlesh zenjirige kirguzulgen-kirguzulmigenlikini tekshurushige yol qoyushi kereklikini tewsiye qildi. chetel shirketliri xitaydiki zawutliridiki ishchi-xizmetchilerning kishilik hoquq ehwalini derhal tekshurushi kerek, bu ajiz ishchilarning bixeterlikini oz ichige elishi kerek. ular doklatining axirida yene hokumetlerni pursetni ching tutup, xitayning uyghurlarni mejburiy emgikige selishigha qarita beyjinggha besim qilishqa chaqirdi.
jeymis leybold germaniye awazigha mundaq dedi: «bu dolet halqighan shirketler teminlesh zenjiridiki emgek hoquqi ehwalini derhal ochuq we estayidil tekshurushi kerek. ular choqum tashqi iqtisadiy teptish guruppisi arqiliq iqtisadiy teptish qilishi kerek. bundaq bolghandila istimalchilar we paychiklar ularning teminlesh zenjirining mejburiy emgektin xaliy bolushigha kapaletlik qilalaydu.»
turkistan waqti terjimisi
2020- yili 4- fewral
