urumchidiki bir tosuq we eghir qorallanghan xitay saqchilirining yenida olturghan bir uyghur ayal.

sarah taynen (Sarah Tynen)
kolorado unwersititi oqutquchisi

konserwateplar tori, 2020- yili 9- mart

yeqinda ashkarilanghan xitay hokumet hojjetliride yerlik emeldarlarning musulman az sanliqlarni qandaq basturghanliqini ashkarilandi. suniy hemrahtin tartilghan suretlerde korsitilishiche, ularning kopinchisi xitayning gherbiy shimalidiki bipayan uyghurdiyari miqyasidiki tutup turush lagerlirigha qamalghan.

xitayda oxshimighan 10 musulman az sanliq millet topi yashaydu. qazaqlar we uyghurlar xitay hokumitining basturush nishanigha aylanghan ikki millet.

beyjing oz herikitining qayta terbiye bilen teminleydighanliqini, muqimliq yaritip, terorluq hujumining aldini alidighanliqini otturigha qoydi. emma xitayning heriketliri xelqarada tenqidke uchridi we xitay musulman az sanliq milletlerning kishilik hoquqini basturush bilen eyiblendi.

omumiy jehettin eytqanda, keng lagerlar torida 1 milyondin 3 milyonghiche uyghur we qazaq tutup turulmaqta, ular sotlanmastin qamalghan.

namaz oqush, eneniwi murasimda toy qilish we saqal qoyush qatarliq bir qatar heriketler xitay hokumiti bekitken «diniy ashqunluq» qalpiqini kiyishke seweb bolidu.

peqet aile ezaliridin birining yighiwelish lagerida bolushi tutup turushning sewebi bolalaydu.

men doktorluq dissertatsiye tetqiqatimni 2014-yili uyghur diyarining paytexti urumchide bashlidim we u yerde 24 ay turdum.

urumchi 3 milyondin artuq nopusi bar chong, kop xilliqqa ige sheher. bu sheher uyghur qatarliq musulman az sanliq milletlerning(xitay az sanliq millet desimu, lekin uyghurlar oz wetinide az sanliq emes, elwette - terjimandin) makani bolghandin bashqa, yene xitaylarmu olturaqlashqan. men turghan mezgilde 66 xitay we 98 uyghurni ziyaret qildim.

men urumchide teqibning deslepki yillirini kordum we 2017-yili 2-aygha kelgende bir qisim uyghur qoshnilirim ghayib bolushqa bashlidi.

urumchining uyghur rayonidiki saqchi ponkiti we kozitish apparatliri

saqchilarning nazariti

xitay  qanuni bu dolettiki barliq sheherlerge kochup kelgen kochmenlerning yerlik saqchixanida tizimgha aldurup sheher ahalilirining ruxsitini elishni telep qilidu. lekin, shu sheherde tughulghanlar yaki oy igilirining tizimlitishining hajiti yoq.

her bir oy «mehelle komiteti» bilen yerlik saqchixanining ortaq bashqurushida idi. etraptiki komitetlar hokumetning eng towen memuriy sewiyisi we maw dewridiki teshkilatlarning mirasliri, ular ijtimaiy bixeterlikni kapaletlendurush shundaqla nazaret qilish uchun ishlitilgen.

bu mehelle komitetliri sheherde turush ruxsiti iltimaslirini bir terep qilidu. dewrimizdiki urumchide xitay, uyghur we qazaqlar mehelle komitetlarda ishchi bolup ishlitilgen.

urummchide bir chetellik bolush supitim bilen, men «kochmen az sanliqlar» qatarigha kirguzuldum sheher ahaliliri kinishkisige tizimlatqanda hokumetning telipige emel qilishim kerek idi. towendiki kozitishler 2014-yildin 2017-yilghiche turghan waqtimda manga berilgen resmiy siyaset korsetme hojjitini asas qildi.

men uzun otmeyla urumchide qaidilerning mehellilerge asasen oxshimaydighanliqini bayqidim. urumchidiki uyghurlar kop sanliqni igileydighan rayonlardiki sheher ahalilirining ijazet iltimasi xitaylar kop sanliqni igileydighan rayonlargha qarighanda teximu qattiq belgilime boyiche elip berilidu

men xitayche «tyanshan rayoni» dep atilidighan uyghurlar kop olturaqlashqan rayonda turattim. bu rayonda yashaydighan uyghur kochmenlirige nisbeten, sheherde turushijazetnamisi elish uchun her bir iltimas bir qanche derije ruxset telep qilidu.

mening emeliy tejribilirimge asaslanghanda, ijazet iltimasida kochmen uyghurlarning mehelle saqchi bashliqigha towendiki hojjetlerni elip kelishi telep qilghan: ularning yezisidiki nopus tizimlash kartisi we kimlik.

iltimasta yene bashqa resmiy hojjetler telep qilinghan, mesilen toy xeti, balilargha waksina emlesh kartisi, turalghu ijarisi, xizmet ispati we arqa korunushni tekshurush we oy igisi bilen korushush qatarliqlar.

qoshumche ijazetname we imzalar saqchi we hokumet organlirining oxshimighan ishxaniliridiki kishilerdin elinishi kerek. iltimas qilghuchi sadir qilghan her qandaq jinayetke mesul bolushqa qoshulghan «kepil» ning imza we barmaq izimu telep qilinidu.

uyghur kochmenliri her alte ayda qayta iltimas qilishi kerek idi.

urumchide yashaydighan xitaykochmenlermu sheherde turush kinishkisige tizimlitishi kerek idi, emma ulargha qoyulghan telep teximu azade: bu jeryanda peqet ularning kimliki telep qilinidu. ulardin kop arqa korunushni tekshurush we imza qoyush telep qilinmaydu.

dala xizmiti jeryanida manga berilgen korsetme hojjetlerge qarighanda, bu ziddiyet resmiy siyaset idi: urumchidiki mehelle komiteti mesullirining manga eytishiche xitaydin bashqa barliq az sanliq milletler buninggha riaye qilishi kerek idi. ularning sewebi bezi uyghurlarning terorchi ikenlikidin gumanlanghan.

tetqiqatchi darren bayler( Darren Byler) korsitip otkinidek, shinjangdiki kishiler peqet aile boyichila emes, belki «millet we xizmet orunliri» teripidinmu «bolungen». ular yene «sheher yaki yezidiki qanunluq turush salahiyiti bilen ayrildi».

iltimasta telep qilinghanlar namrat, yeza kochmen uyghurliri uchun ishni teximu qiyinlashturghan.

sheherde turush ijazet iltimasidin kelgen uchurlar kompyutergha xatirilinip, tepsiliy sandan qurulidu.

 oy tekshurush

daimliq oy tekshurush mehelle komitetliri teripidin elip berilidighan bolup, asasliqi kochmen uyghurlarning tizimlitish telipige uyghun bolushigha kapaletlik qilish meqset qilinghan. bu 2014-yildin bashlap qerellik halda yuz berip kelgen.

men bir dostumni yoqlap barghanda mundaq bir qetimliq oy hujumini bashtin kechurdum. dostumdin ailisidiki alte kishi deyishning ornigha uch kishi barliqini eytqinida u emeldar soal sorimighan bolsimu, emma u birer ozgirish bolsa doklat qilish uchun uninggha qattiq yolyoruq berdi.

uyghur ahaliliri qattiq nazaret astigha elinghan idi, ular hokumetke ishenmeytti we nurghun kishiler tizimgha aldurush telipige emel qilmasliq yaki tekshurush jeryanida yoshurunushtek kichik tiptiki jimjit oktichilerde amal bar hokumettin ozini qachurdi.

bashqa alimlar bu xil kozitishni delillidi. darren bayler washingiton unwersititining insanshunas bolush supiti bilen , tizimgha aldurmighanlarni izdeshte , saqchilarning «ishkap we kariwatning astigha qarighan» liqini bayqidi. u yene saqchilarning «tekshurush waqtini ozgertip , olturghuchilarning teyyarliqsiz bolushigha kapaletlik qilidighanliqini» bayqidi.

oydin heydesh we qolgha elish

«nyu-york waqit geziti» xewer qilghandek, bu tutup turushlar 2017-yilining beshida bashlanghan.

2017-yilidin bashlap, uyghur kochmen dostlar manga pichirlash yaki kodlanghan qisqa uchur yollash ozlirining yurtigha qaytishi kereklikini, emdi men bilen alaqilashmaydighanliqini eytti. men ularning nurghunliridin qayta uchur alalmidim. sheherde qalghanlargha kelsek, ularning tughqanlirining yerim kechide elip ketilgenliki toghrisidiki hekayilerni daim anglidim.

ularning qeyerde saqlanghanliqi, qanchilik waqit tutulidighanliqi we neme uchun ghayib bolghanliqini hechkim bilmeytti. diniy adetler ozgirishke bashlidi. mesilen, men 2014-yildin 2016-yilghiche bolghan neq meydan tekshuruliride namaz oqughan, roza tutqan we romal artqan kishilerni kordum.

 urumchidiki bir meschitning yenidiki bir rext baziri, bu yerde uyghur ayallar erkin yaghliq artalaydu.

emma, 2017-yilining beshidin bashlap, dairiler urumchide uyghurlarni her qandaq diniy paaliyetning belgisi bilen tutup turushqa bashlidi.

uyghur mutexesisi jo simis finley( Jo Smith Finley) chushendurginidek, bir dolet bir top kishilerge «diniy ashqunluq» qalpiqi kiydurgende, barliq diniy heriketler gumanliq bolup qalidu. finley «shinjang yeziliridiki diniy siyasetning chekidin ashqan shekli»ni korsetti. u uyghur oyliridiki «tazilash we izdesh heriketliri» toghrisida uyghurlarning xususiy boshluqigha «dexliy - teruz qilish» dep yazdi.

uyghurlar sozlirige heziy bolushqa bashlidi. 2017-yili etiyazgha kelgende, men kishilerning tamaqtin keyin allahqa shukur eytishini kormeydighan boldum. hetta «ramizan rozisi» degen sozlermu cheklendi.

2017-yili 2-aydin 10-ayghiche, hokumet uyghur xelqining ijtimaiy turmushigha tesir korsitidighan qaidilerni ozgertti. mesilen, mehmanlardin qonup qelishni telep qilish omumlashqan bir medeniyette, saqchilar aldi bilen qonidighan mehmanlardin tizimlashni telep qilishqa bashlidi. andin ular peqet kunduzluk ziyaretchilerning uyghurlarning oylirini ziyaret qilishigha ruxset qilinghanliqini eytti. ikki heptidin keyin, saqchilar uyghurlarning mehmandarchiliq qilishini putunley cheklidi.

 2017- yili mayda urumchidiki bir uyghur resturanigha xitayche cheqilidu degen xet yezilghan.

2017-yili uyghurlargha turalghu cheklimiliri kucheydi.

2017-yili 3-ayda, bu sheherge yengi kelgen uyghurlarning sheherde oy ijare elishigha yol qoyulmay, nurghun uyghurlarni yezigha qaytishqa mejbur qildi. 2017-yili 6-aygha kelgende, mening urumchidiki xitay we uyghur ahaliliri bilen elip barghan neq meydan xizmitim we ziyaritimge asaslanghanda, barliq uyghurlarning kochmen yaki tizimgha aldurush ehwalining qandaq bolushidin qetiynezer, urumchida oy ijare elishi cheklengen.

kochilar adettiki bazarlar we uyghur xelqidin quruq qaldi.

men nurghun uyghur dukanlirining 2017-yili 4-ay we 5-aylarda topa ittirish mashinisi bilen cheqiwetilgenlikige shahit boldum.

men 2017-yili oktebirde xitaydin ayrildim. hazir, ihtiyatchanliq bilen qilingha molcherige qarighanda, az degende % 10 uyghur lagerlargha qamalghan.

men uyghur dostlirimning hechqaysisi bilen alaqilashmaymen, chunki chetellik bilen alaqilishish tutup turushning bahanisi bolidu. ularning qanchisining qamaqxanida ikenlikini bilmeymen. bir uyghur dostum 2017-yili manga: «biz hemmimiz ishikimizning chekilishini saqlawatimiz» dedi.

 turkistan waqti tori terjimisi

2020- yili 10- mart