timosi gros kitabida beyjingning uyghur oqughuchilarni yurtidin yiraq jaylardiki yataqliq mekteplerge apirip «xitaylashturush» pilani heqqide tekshurush elip barghan.
masimo introwigni (Massimo Introvigne)
zimistan tori, 2020- yili 27- may
«millet inJinirliqi» xitay kommunst partiyisining uzun yillardin buyanqi asasliq qurulushlirining biri. xitay bolmighanlar choqum «xitaylashturulushi» we ularning «az sanliq milletler» ning ezasi ikenlikini qobul qilish, xitaylarni «chong aka» we ulge qilishi, hemde x k p ning ulargha bergen rolini jariy qildurushi lazim. shinjang(sherqiy turkistan-t)diki uyghurlar hem xitay tilining tengilishigha hem ozlirining islamiy adetlirining yoqilishigha qarshi turghan. x k p milyonlighan uyghurlarni qorqunchluq terbiylep ozgertish lagerlirigha tashlash arqiliq basturushni kucheytti, emma uning uzun muddetlik umidi terbiylesh arqiliq keyinki uyghur ewladlirini «xitaylashturush» idi.
indiana shitatining terre xawtediki ros-xolman sanaet institutining xitay tetqiqat professori timosiy a.gros xongkong unwersititi neshriyati (2019) bilen «xitaydiki ayrilalmasliq sohbiti: shinjang sinipi we uyghur kimlikining dinamikliri» (Negotiating Inseparability in China: The Xinjiang Class and the Dynamics of Uyghur Identity) namliq kitabni elan qildi. uningda «tibet sinipi» ulge qilinghan «shinjang sinipi»ning hekayisi sozlengen. «tibet sinipi» turide, her yili texminen 1600 tibetlik tibettin yiraq bolghan toluqsiz ottura mekteplerge, 3000 tibetlik toluq ottura mekteplerge oqushqa kirguzulidu, bu tibettiki toluq ottura mektep oqughuchilirining %20 ge yeqinlishidu.
1999-yili, mushuninggha oxshash siyaset uyghur oqughuchiliri uchun elan qilinghan we «dolet bixeterliki» mesilisi dep qaralghan. 2000-yili, x k p bu turge munasiwetlik ikki muhim hojjetni, yeni maarip ministirlikining «shinjang sinipi xizmet yighinining xulasisi» we «shinjang sinipining memuriy tertipi» ni tuzdi. ular shinjang sinipining meqsitini eniq otturigha qoydi: «junggo kompartiyisining rehberlirini qollaydighan, junggoni soyidighan, sotsiyalizmni soyidighan, junggoning ittipaqliqini qoghdaydighan» bir turkum yash uyghurlarni yaritish. dersler karl markis we x k p rehberlirining eserlirini ogitish arqiliq «ularning x k p ni qollishini kucheytishi» kerek. gros eytqandek: «x k p ning muddiasi bashtin-axir eniq idi: yataqliq mektepler partiye ghayisini ilgiri surush uchun ayriwetilgen orun qilip quruldi. x k p mesulliri we mektep bashqurghuchiliri maarip nishanidin ilgiri siyasiy terbiyeni aldinqi orungha qoyidu.»
«shinjang sinipi» zamaniwi teshwiqat paaliyiti arqiliq elan qilinghan bolup, oqush heqqining asasen x k p teripidin koturulidighanliqi, yataqliq mekteplerni putturgenlerning xizmet bazirida shinjangda oqughanlargha qarighanda yaxshiraq ikenliki tekitlengen. bu programmida iltimas qilghuchilar muwapiq orunlargha qarighanda kop bolup, 2015-yili x k p her yili 9880 oqughuchi qobul qilish cheklimisini bekitti.
oqughuchilar imkanqeder shinjangdin yiraq dengiz boyidiki sheherlerge yotkilidu we yilda peqet bir qetim oyige qaytishqa ruxset qilinidu, ata-anilarning yoqlishi teshebbus qilinmaydu. dersler peqet xitayche ogitilidu. oqughuchilarni mukapatlaydighan we jazalaydighan bir nomur sistemisi bar, ruxset qilinghan bezi cheklik «belgilengen waqit» ning sirtida uyghurche sozlise nomur tutup qelinidu. oqughuchilar «xitayche» isimlarni qobul qilidu we ulargha shexsiy namazni oz ichige alghan her qandaq diniy paaliyetning cheklengenlikini eytilidu. eger bir oqughuchi yatiqida namaz oquwatqanda tutulsa, putkul yataq jazalinidu. birdinbir etibar bolsa halal ashxanilarning teminlinishi, lekin gros halal bolmighan yemekliklerning bezide u yerge oghriliqche kirguzulidighanliqi otturigha qoydi.
uyghur oqughuchilar musulmanlarning bayrimini emes, belki xitayning bayramlirini tebriklishi kerek. mesilen, uyghur enenisining bir qismi bolmighan chingming bayrimini tebriklesh uchun, oqughuchilar «qurbanlar baghchisi» ni ziyaret qilip, j k p ichki urushida qaza qilghanlarning qebrisini supurushi kerek. gros mundaq deydu: «oqughuchilar kompartiye bolmisa "yengi junggo" ning bolmaydighanliqini oginidu. ikkinchidin, oqughuchilar qebrilerning etrapigha yighilghan exletlerni supurgende, bu heriket "ozining qalaqliqini supurup tashlash"ning simwolgha aylinidu.»
x k p ning meqsiti partiyining sadiq qollighuchilirigha aylinidighan, shinjanggha qaytip kelip rayonni «xitaylashturush» qa yardem beridighan serxil uyghur oqughuchilarni «yaritish». bu turde peqet birla mesile bar. bu kargha kelmeydu. gros barliq oqughuchilarning shinjang sinipidin razi emeslikini demekchi emes. beziler maarip we pursetni yaxshi koridu, hemde shinjanggha qaytip byurokrat yaki saqchi bolup ishleydu. lekin, ular az sanliq millet. grosning ziyaritini qobul qilghan oqughuchilarning kopinchisi yataqliq mekteplerni «turmige oxshash» dep teswirleydu. bir inkas supitide, ular milliy we diniy kimlikini kucheytidu.
dunyaning hemme yeride, yash-osmurler cheklengen nersini yaqturidu. bezi yash qizlar shinjang sinipigha qatnashqandin keyin hijablinishqa bashlidi. yene beziler namazni qayta tonudi, yaki beyjingda seudi erebistan elchixanisigha berip, quranning x k p ning izahlishidin otmigen nusxisini aldi. xitay oqughuchilar bilen dost bolghanlar nahayiti az, emma nurghunliri bashqa doletlerdin kelgen (we beziliri toy qilghan) musulman oqughuchilarr bilen dost boldi (ular adette xitayche sozleydighan musulman tungganlarni yaqturmaydu). bularning hemmisining simwoli shuki, 2002-yilliq dunya longqisi putbol musabiqiside turkiye xitayni meghlup qilghanda, shinjang sinipi uyghur oqughuchiliri turkiyeni tebriklidi.
yene nurghunlighan shinjang sinipini putturgenler shinjanggha qaytip kelmeydu. ular toluq ottura mektepte oqughan yeride turidu, eger mumkin bolsa uniwersitetta oquydu. % 50 ke yeqin kishi hergiz oyige qaytmaydu. ular bashqa olkilerdiki ahalilerge teminlengen pursettin paydilinip, shinjangdiki uyghurlargha qarighanda asan pasportqa erishidu we chetelge chiqidu: turkiye, yawropa, awistiraliye, amerika, ular bu yerlerde «uyghur kishilik hoquqning boshashmas teshebbuschilirigha aylandi». alahide yeri shuki, ular diniy erkinlikning kemchillikini shinjanggha qaytmasliqning asasliq sewebi dep tilgha alidu.
2015-yili, x k p taratquliri afghanistangha berip terorchi bolup meshiqqe qatnashqan 23 yashliq tursun isimlik uyghur bilen bolghan ziyaretni ilan qildi. u xitaygha qaytip kelgendin keyin qolgha elinghan, u hazir tewbe qilip x k p ni maxitghan. qiziqarliq pakit shuki, tursun shinjang sinipini putturgen. uning turmidiki iqrari teshwiq qilishni meqset qilghan bolsimu, emma u meqsetsiz halda tamashibinlargha shinjang sinipi turining qandaq qilip meghlub bolidighanliqini ashkarilidi.
turkistan waqti terjimisi
2020- yili 30- may
