nebijan tursun ( tarix penliri doktori)
bugun, yeni, 2020-yili 10-ayning 1-kuni xitay kommunistlirining jungxua mingo, yeni xitay jumhuriyiti namidiki hakimiyetni aghdurup, uning ornigha ozlirining jungxua xelq jumhuriyiti namidiki dolitini qurghanliqining 71 yilliqi shuningdek uyghurlargha »shinjang uyghur aptonom rayoni» namidiki olke derijilik muxtariye hoquqi bergenlikining 65 yilliqidur. del shu buningdin 65 yil ilgiri, yeni 1955-yili 1-oktebir kuni , 1944-yili 12-noyabir kuni ghulja shehiride sherqiy turkistan jumhuriyitini qurushqa qatnashqan we mezkur jumhuriyetning her qaysi minsitirliqlirida ministir, muawin ministir, idare bashliqi, bashqarma bashliqi qatarliq turluk xizmetlerni zemmisige elip, sherqiy turkistan jumhuriyiti dolet bayriqi astida hokumet memurliri supitide paaliyet qilghan kop sandiki erbablarning oxshashla urumchi shehiridiki xelq meydanidiki reis sehiniside olturup, «shinjang uyghur aptonom rayoni»ni tebrikligen kundur. bularning birqismi shu waqitlardimu sherqiy turkistan yaki uyghuristan namida milliy jumhuriyet hoquqigha ige bolushni umid qilghan we bu umidliri uchun kuresh qilghanlar idi. lekin, bularning mutleq kop qismi 1957-1958-yilliri xitay kommunist hakimiyiti teripidin «yerlik milletchi» nami bilen yoqitildi, jazalandi we sowet ittipaqigha qechishqa mejbur qilindi. ularning «uyghuristan», «sherqiy turkistan arzuliri» berbat qilindi.
elwette, «uyghuristan jumhuriyiti », «sherqiy turkistan jumhuriyiti» qurush bu quruq«chush » emes idi, yeni hergizmu ularning «chushi» emes, belki yuksek »arzusi» we »ghayisi »idi xalas! xitay kommunistliri ularning bu arzusi we ghayilirini berbat qilishta birinchi qedemde her qaysi milletlerni uyghurlardin parchilaydighan we uyghurlargha qarshi qoyidighan taktikilarning biri supitide «milliy aptonom oblast, aptonom nahiye, aptonom yeza» qatarliqlarni qollanghanidi.
undaqta xitayning milliy aptonomiyelerge parchilash we axirida « uyghur aptonom rayoni»ni qurush jeryani qandaq boldi?
shuni eskertish mumkinki, 1949-yili 10-ayda xitay xelq jumhuriyiti qurulghandin keyin, xitaydiki her qaysi milletlerge qandaq milliy muxtariyet hoquqi berish, yeni federatsiyelik tuzum boyiche, ichki mongghuliye, uyghur diyari, tungganlar rayoni, tibet we bashqa rayonlargha milliy jumhuriyetlik aptonomiye hoquqi, bolupmu sowet ittipaqi modeli boyiche ittipaqdash jumhuriyet hoquqi berish kerekmu yaki xitay kompartiyesi 1949-yili 9-ayda testiqlighan «ortaq programmisi» boyiche «milliy territoriyelik aptonomiye» hoquqi berish kerekmu degen mesililerde talash-tartishlar dawamlashti. lekin, seypidin ezizning oz eslimisining 3-tomida qeyt qilishiche, xitay kompartiyesi 1954-yili beyjingdiki aptonomiyege ait yighinda hetta mongghul wekillirimu birleshme jumhuriyet hoquqini telep qildi, emma xitay kompartiyesi »junggoning ehwalining sowetlar ittipaqigha oxshimaydighanliqi, az sanliq milletlerning junggoda aran 6% ikenlikini korsitip, bundaq yolgha mangmaydighanliqini qetiy jakarlap, peqet birla yol, yeni milliy territoriyelik aptonomiye ikenlikini« tekitlidi.
qazaqistandiki tarixchi munir yerzin ependining( 1928-2020) qarishiche, xitay kompartiyesi ozining burunqi izchil tekitligen federatsiye tuzumi qarishidin waz kechip peqet milliy territoriyelik aptonomiye charisinila qollandi, bu uning oz milliy menpeetidin chiqish qilinghanidi. xitay kompartiyesi egerde milletlerge sowet ittipaqidek ittipaqdash yaki aptonom jumhuriyet berse, hoquqni merkezleshturushning tes bolidighanliqini, hetta jumhuriyetlerning ayrilip ketish hoquqini bolidighanliqini chushinip, buni ozi uchun ziyanliq hesablidi. chunki, sowet ittipaqidiki ittipaqdash jumhuriyetlerning oz asasiy qanunliri, oz bayraqliri, oz dolet teshkilati sheklen bolsimu bar idi.
xitayda her qaysi milliy rayonlardiki aptonomiyelik hoquqlarning yolgha qoyulushi her xil usul we waqit perqi boyiche elip berilghan bolup, eyni waqitta xitay uchun qandaq aptonomiye berish mesilisi eng murekkep rayon 1944-yili, musteqil sherqiy turkistan jumhuriyiti qurup, besh yil musteqil hakimiyet mewjut bolghan uyghurlar diyari idi. seypidin ezizning eslimiside qeyt qilinishiche, ju enley qatarliq xitay kommunist rehberliri uning «shinjang uyghur muxtariyet hokumiti» qurush teklipigimu qoshulmay, bu mesilini muzakire qilishqa qaldurghan. shuningdin keyin 1951-yili, 3-ayda sherqiy turkistan jumhuriyitining sabiq kadirliridin, ghuljidiki 51 ziyaliyning «uyghuristan jumhuriyiti» qurush teklip layihisi wang jin qatarliq xitay kommunist kattiwashliri teripidin qattiq tenqid qilindi we xitay kompartiyesi merkiziy komiteti shinjangda milliy muxtariyet qurushqa jiddiy tutush qilmastin, belki muzakire qilish, jaylardiki milletler ehwalini omumyuzluk tekshurush, aptonomiyelik orunlarni qurushqa mesul organlarni qurush, rehberlerni bekitish, aptonomiye kadirlirini terbiyelesh we axirida aptonomiye hoquqini asasiy millet uyghurlardin emes, belki towendin bashlash, yeni sani az milletlerning hoquqidin bashlash charilirini qollandi.
tarixiy menbelerge qarighanda, xitay merkiziy hokumiti, 1951-yili, sabiq sherqiy turkistan jumhuriyitining 51 neper kadirining uyghuristan jumhuriyiti qurush layihisi qattiq tenqid qilinghandin keyin, 1952-yili, 8-awghust kuni «jungxua xelq jumhuriyiti milliy territoriyelik aptonomiyeni yolgha qoyush programmisi» ni elan qilip, milliy territoriyelik aptonomiyening asasiy mezmunliri we prinsiplirini bekitti shuningdek xitay kompartiyesi shinjang shobe komitetigha milliy aptonomiye teyyarliq qilish xizmitini asasiy xizmet qilip elip berishni korsetti, shuningdek milliy aptonomiyelerni yolgha qoyushni yer islahati xizmiti axirlashqandin keyin bashlashni belgilidi.
seypidin ezizning oz eslimiside qeyt qilishiche, 1952-yili, wang jin uninggha maw zedungning uning milliy aptonomiye toghrisida konkret pikir qoyushini telep qilghanliqini yetkuzgen, shuning bilen u derhal tutush qilip bir pikir layihisi teyyarlighan bolup, u ozining bu layihede uyghur muxtariyitini «ittipaqdash aptonom respublika depmu atimay», «shinjang uyghur muxtariyet hokumiti» dep atash pikirini yazghanliqini qeyt qilidu.
seypidin eziz ozining mezkur pikir layihisini muzakire qilghanda leninning «milletler oz teqdirini ozliri belgilesh hoquqi» mesilisi otturigha qoyulghanda, deng lichunning qarshi pikirde bolghanliqini qeyt qilidu. uning ashkarilishiche, u, bu prinsipni uyghur diyaridimu ishqa ashurushni tekitligen bolsimu, emma deng lichun qarshi chiqip, buni sowet ittipaqidiki milletlergila qaritilghan dep turuwalghan. seypidin eziz bu heqte: «ish qilip bu mesilide xeli talash-tartishlarni qilduq, deng lichunmu leninning eserlirini elip chiqti, menmu leninning, stalinning eserlirini elip chiqip, mejliste xeli munazirileshtuq, lekin bu muzakiride her ikkila terep bir-birimizni qayil qilalmiduq, shu boyiche ish shundaq qeliwerdi» deydu.
xitay hokumiti, 1952-yili, 8-ayda urumchide shinjang olkilik milliy territoriyelik aptonomiyeni yolgha qoyush teyyarliq komiteti qurup chiqip, burhan shehidini mudirliqqa, gaw menchun, seypidin eziz, enwer jakulinni muawin mudirliqqa teyinlidi. buningda her millettin 40 kishi kirdi, abdulla zakirof bu komitetning kundilik xizmetlirige mesul boldi.
1953-yili, 2-aprel kuni xitay kompartiyesi shinjang shobe biyurosi yighin echip xitay merkiziy hokumitining milliy aptonomiye xizmitige ait korsetmisini uqturdi, xitay merkizi hokumiti towendikidek qoshumche korsetme bergen. bu korsetmide shinjangda 13 millet barliqi, ularning ichide uyghurlar asasiy millet, shunga uyghurlar milliy territoriyelik aptonomiyeni yolgha qoyush jeryanida we yolgha qoyup bolghandin keyin, teshebbuskarliq bilen bashqa qerindash milletlerge yardem korsitishi kerek, shuningdek qazaqlar aptonom rayonida ichide 13 millet bolghanliqi uchun qazaqlarmu oz aptonom rayoni ichide bashqa azsanliq milletlerge kongul bolushi kerekliki tekitlengen. axirida yene milliy territoriyelik aptonomiyeni «towendin yuqirigha», «kichiktin chonggha» qarap yolgha qoyush belgilengen. bu pilan boyiche aldi bilen rayon-yeza derijilik aptonom rayonlarni qurush, ikkinchi qedemde, nahiye derjiliklerni qurush, 3-qedemde, wilayet derijiliklerni, 4-qedemde, memuriy mehkime, yeni muawin olke derijilik aptonom rayonni qurush, 5-qedemde olke derijilik aptonom rayon qurush qarar qilindi. 1954-yili, aptonom rayonlarni qurush ishliri bashlinip, 1954-yilining axirighiche barliq aptonom yeza, aptonom, nahiye, oblastlarning hemmisi bolup, 27 aptonomiyelik hoquq orunlirini qurulup boldi.
1954-yili, xitay merkiziy hokumitining pilanlishi boyiche aldi bilen atushni merkez qilip qizilsu qirghiz aptonom rayoni, korlini merkez qilip, mutleq kop qisim teklimakan wadilirini oz ichige alghan bayingholin mongghul aptonom rayoni. ili, tarbaghatay we altayni oz ichige alghan ili qazaq aptonom rayonliri quruldi. seypidin eziz eslimiside ozining qizilsu qirghiz aptonom oblastigha atush qatarliq dehqanchiliq jaylirini kirguzush, ilini oz ichige alghan uch wilayetni asas qilip, qazaq aptonom oblasti qurush hemde bayingholin mongghul oblasti qurush mesiliside bir qisim uyghur kadirlarning bu pikirning hemmisige qoshulmaydighan qarashlardimu bolghanliqi, emma ozining chushendurup qayil qilghanliqini yazghan.
emma, 1954-yilidin bashlap, taki 1955-yili, 9-ayghiche uyghurlargha texi aptonomiye hoquqi berilmigen bolup, uyghur diyaridiki qazaq, qirghiz, tunggan, mongghul, tajik, shiwelerge aptonom hoquqlar berilip, ularning chegraliri ayrilip, yashighan zeminliri belgilinip bolunghan. 1955-yili barliq «aptonom rayonlar» aptonom oblastqa, aptonom nahiye we aptonom yezilargha ozgertilip, uyghurlargha bolsa towen derijilik «aptonom rayon» namida hoquq berilgen.
shuningghiche bolghan ariliqta xitay barliq aptonom jaylarni ili qazaq aptonom rayoni, qizilsu qirghiz aptonom rayoni, sanji tunggan aptonom rayoni degendek namlar bilen atighanidi. emma, 1955-yili, 7-aydin keyin bularni «oblast», emma, uyghurlargha berilgen aptonom hoquqni «aptonom rayon» gha almashturdi.
lekin, uyghurlar arisida ozlirige berilidighan aptonomiyelik hoquqning zadi qanchilik derijide bolidighanliqi, choqum aptonom jumhuriyet yaki ittipaqdash jumhuriyet hoquqi berilish-berilmesliki mesilisi yenila ayding emes bolup, 1953-yili, 12-ayda uyghurlargha olke derijide aptonom hoquqi berilidighanliqi jakarlanghandin keyin naraziliqlar yene kucheydi. merhum tarixiy shahit hashir wahidining 1990-yillarda qazaqistandiki «yengi hayat» gezitide elan qilghan eslimisige qarighanda, 1953-yilidiki milliy aptonomiye mesilisi heqqidiki yighinda uyghur wekilliri shinjangning namini «uyghuristan» gha ozgertish we olkidin yuqiri derijilik aptonomiye berish mesilisini otturigha qoyghan bolsimu, wang enmaw bashliq xitay wekilliri we bashqa bir qisim wang enmaw terepdarliri qazaq, mongghul qatarliq millet wekilliri qarshi chiqqan.
xitay menbeliride qeyt qilinishiche, axiri 1951-1955-yili arisida xitay merkizi hokumiti aldigha uyghur diyari dairisidiki aptonomiyelik birlikning nami heqqide bir qanche xil teshebbuslar qoyulghan bolup, bular: bu aptonom jayning namini «uyghuristan aptonom yaki ittipaqdash jumhuriyiti» dep atash, yeni biri «uyghur aptonom rayoni», yene biri bolsa «shinjang aptonom rayoni» dep atash idi. hetta yene «tyanshan aptonom rayoni» dep atashmu otturigha chiqti. seypidin eziz oz eslimiside qeyt qilishiche, u 1954-yili beyjinggha barghanda, shi jongshun maw zedongning uningdin «shinjanggha berilidighan aptonomiye» ni «shinjang aptonom rayoni» dep atashqa qoshulush-qoshulmasliqi heqqidiki pikir sorighanliqini yetkuzgende, seypidin eziz ozining «aptonomiyening tagh deryalargha berilmeydighanliqi, uning milletke berilidighanliqi, shunga bu jaygha uyghur qoshulushi kereklikni eytqanliqini, uzun otmey maw zedongning bu pikirge qoshulup, «shinjang uyghur aptonom rayoni» dep atashqa maqul bolghanliqini bayan qilidu. wehalenki, burhan shehidi seypidin ezizning maw zedongning pikirige qarshi chiqip, uyghur sozini qoshush telipini otturigha qoyushidin narazi bolidu. heqiqeten, uyghurlargha berilidighan bu aptonomiyelik hoquqning namini «shinjang aptonom rayoni» dep-atash mawning pikiri idi. qisqisi, putun uyghurlar diyari parche-parche aptonom jaylargha bolunup, hemme jaylargha her qaysi milletlerning igidarchiliq hoquqi berilgendin keyin andin uyghurlar diyarini uyghuristan we yaki sherqiy turkistan depmu atlimastin, shuningdek ittipaqdash, yaki aptonom jumhuriyetmu bermestin, belki «shinjang» nami astida «shinjang uyghur aptonom rayoni» hoquqi berilip, 1955-yili 10-ayning 1-kuni, xitay xelq jumhuriyiti qurulghanliqining 6 yilliq xatire kunide «shinjang uyghur aptonom rayoni» qurulghanliqi jakarlinip, seypidin eziz tunji qetim reis bolidu. qehriman ghojamberdining qeyt qilishiche, xitay aptonomiye mesiliside sowet ittipaqining jumhuriyetlik aptonomiye modelini ulge almisimu, emma uning bezi usulliridin paydilandi, mesilen ular uyghurdek chong milletke, yeni putun uyghur diyari ahalisining 75 % teshkil qilidighan xelqqe eng towen derijidiki aptonomiye hoquq birliki bolghan «aptonom rayon» salahiyiti berdi, sowet ittipaqida bolsa «aptonom rayon» nopusi on nechche mingghimu yetmeydighan nahayiti az sanliq milletlerge berilidighan bolup; «aptonom rayonlar» adette aptonom oblasttin towen bolidu we oblastning astida rayonlar, yeni nahiyeler bolidu, aptonom oblastlar ittipaqdash yaki aptonom jumhuriyetlerning astidiki salahiyette bolidu. qehriman ghojamberdi bu heqte: «uyghurlargha aptonom rayoni namini berish pilanliq qilinghan ish, uyghuristanni aldi bilen qazaq, qirghiz, mongghul we bashqa milletlerge parchilap berip, aldi bilen ularning hoquqlirini kapaletke ige qilip bolup, axirida uyghurlarning mesilisini hel qilishi emeliyette bu milletler bilen uyghurlar arisida ziddiyet chiqirishni meqset qilghan. hazirghiche qazaqistan we rusiyelerde xitaydiki uyghurlargha qazaqlardin towen aptonom hoquqi berilgen, yeni qazaqlargha oblast, uyghurlargha rayon, yeni nahiye derijilik hoquq berilgen deydighan chushenche bar, biz daim xitayning aptonomiye usulida oblastning aptonom rayonning terkibide bolidighanliqini chushendurduq. omumen, xitayning aptonom rayon uqumi tolimu mujimeldur» deydu.
1955-yili 10-ayda olke derijisidiki uyghur aptonom rayonining qurulushi bilen uyghur milletperwerlirining uyghuristan yaki sherqiy turkistan jumhuriyiti arzuliri kopukke aylanghan bolsimu, emma yenila uzulup qalmidi, ular oz telepliri we kureshlirini dawamlashturuwergendin keyin, axirida xitay kompartiyesi teripidin 1957-1958-yilliri «yerlik milletchi»» qalpiqi kiydurulup qattiq jazalandi.
wahalenki, uyghurlarning, uyghur milletperwerlirining « sherqiy turkistan jumhuriyiti» we yaki « uyghuristan jumhuriyiti »qurush yuksek arzuliri hechqachan uzulup qalmidi. bu arzular uchun kureshler yenila izchil dawamlashti. bugunki xitay kompartiyesining milyonlighan uyghurlarni jaza lagerlirigha, turmilerge tashlishi, shi jinpingning uyghur we bashqa milletlerning ayrim millet supitide mewjut bolushini axirlashturushini muddia qilghan «jungxua ortaq gewdisi» nishanini qetiy emelge ashurushni jakarlishi ene shu« arzu» we « ghayiler»ning netijisi idi. demek, shi jinping we chen chuengo bashchiliqidiki bugunki xitay kommunist irqichiliri xuddi ilgiriki maw zedong, wang jen, wang enmawlardekla uyghur milletperwerlirining « uyghuristan » yaki « sherqiy turkistan» jumhuriyetlirini qurush arzu-armanlirining hergizmu « chush emesliki»ni chushengenidi.
