xitay rehbiri shi jinping sistemiliq kishilik hoquq depsendichlikige perwa qilmidi
sofi richardson, kishilik hoquq kozitish teshkilati xitay bolumi diriktori
2020- yili 1- oktebir
«tamamen toghra», xitay prezidenti shi jinpingning bu hepte oz hokumitining shinjang(sherqiy turksitan, towendimu shundaq elinidu-t) siyasitini teswirligende bu ipadini ishletti. xitayning gherbiy shimaligha jaylashqan bu rayonda 13 milyon uyghur we bashqa turkiy musulmanlar izchil dehshetlik basturushlargha duchar bolmaqta.
beyjing bu rayon heqqide dunyagha kop qetim yalghan sozlidi - aldi bilen «siyasiy terbiylesh» lagerlirining barliqini inkar qildi, andin bu tutup turush merkezlirining oz ixtiyarliqi bilen «kespiy terbiyilesh» esliheliri ikenlikini otturigha qoydi we keyin hemme kishining «oqush putturgenliki» ni eytti. shunga kommunist partiye yighinida eytilghan bu eng yengi bayangha eghir derijide guman bilen muamile qilishqa erziydu.
birinchi, xitay dairiliri ozlirining bu rayongha xatirjemlik elip kelgenlikini otturigha qoydi. emma ularning sherqiy turkistandiki basturush istrategiyisini bixeterlik bilen arilashturuwetishke bolmaydu. kishini chochutidighan keng dairide «terorluq» qa qarshi «qattiq zerbe berish» namida, dairiler qorqunchluq kollektip jazalash usulini qollandi: bir milyon turk musulman uzun muddet xalighanche tutup turuldi, siyasiy terbiyilendi we mejburiy emgekke selindi; shuning bilen birge, 12 milyon kishi doletning keng kolemlik nazariti, medeniyet yoqitishi we islamni xitaychilashturush siyasitining nishanigha aylandi.
ikkinchidin, xitay dairiliri «ochuqchiliq we ashkare bolush» wedisini otturigha qoydi. hokumet Jurnalistlar we diplomatlarning rayongha kirishige yol qoyghan bolsimu, emma bu ziyaretler cheklimilerge uchridi -kelgendin tartip taki ayrilghuche bolghan ariliqta hokumet xadimlirining hemrah bolushi yaki iz qoghlishigha uchridi. musteqil kuzetkuchiler ziyankeshlikke uchrighuchilar we ziyankeshlikke uchrighuchilarning guwahchiliri, hetta adettiki kishiler bilenmu och elinishidin qorqup paranglishalmaydu, ziyaretchiler peqet dairiler ularning korishini xalighan nersilernila koridu. eng rehimsiz yeri shuki, bu rayon dolet sirtidiki turkiy musulmanlargha taqiwetilgen bolup, ular uzun yillar uzulup qalghan aile ezalirini, jumlidin balilarnimu izdewatidu.
axirida, xelqara besimning kuchiyishi aldida, beyjing birleshken doletler teshkilati kishilik hoquq aliy komissari michel bacheletning sherqiy turkistan ziyaritini qarshi alidighanliqini bildurdi. emma bu bir aldamchiliq teklipi: bacheletning (b d t dolet ziyaritining olchemlik terkibiy qismi bolghan) sherqiy turkistanni toluq we tosalghusiz ziyaret qilish telipi otturigha qoyulup 18 aydin koprek waqittin keyin, hokumet yenila qoshulmidi. beyjingning yuqiri derijilik komissarni «qarshi elish» teyyarliqi yalghan.
eger shi jinpingning partiye ezalirigha eytqinidek sherqiy turkistanda «xushalliq» dawamliq ashqan bolsa, musteqil xelqaraliq tekshurguchiler, muhajirettiki turkiy musulmanlar yaki bashqilarning ziyaret qilishini chekleshke hechqandaq seweb bolmasliqi kerek. shi jinpingning sozi kuchluk hokumetning okunmeydighan kishilik hoquq depsendichilikige qarita tekshurushni tosushni meqset qilidu. hechkim uning damigha chushup ketmesliki kerek.
