abdurehim dolet

bir nechche yil ilgiri telewizirda yeli –yeli degen yerim yalingach ussul qoyulghanda, uyghur jamaetchiliki heyranliqtin yaqisini chishleshkendi, mana emdi kishiler lewini chishleydighan boldi. qarighanda,nerwimu uzaq mudetlik ghidiqlinishtin narkuzlinip, hechnemini sezmes bopqaldighan oxshaydu. xuddi melunlar hemmige konup ketkendek. belkim bu bizning senitimizni dunyagha yuzlendurush uchun elip beriwatqan sinaqlirimiz bolsakerek yaki bolmisa senetning shehwaniyliq derijisi we bahalighuchilarning huzurlinishi muhim olchemmu ye?

namiratlar baylarning ozlirige oziche birer qetim salam qilip qoyushini amet, dep bilidu. biraq baylar namiratlarning salimini eqilge muwapiq, eslide shundaq bolushi kerek, dep qaraydu. kormek qeyin emeski, ajizlarning bir omur tirishchanliqi peqet kuchluklerning mueyyenleshturushige erishmekni meqset qilidu. mohtajliq qulluqning menbesidur.bu xil meqset ularni urup tursimu, igisige suwunup, quyruq shipangshitip turidighan itqa aylandurup qoyidu. shunga bizning dihqanlirimizning yil –yillap toplinip qalghan harduqini, ichige toshup ketken derd – pighanini birer rehberning partiye hokumetning namini shipi kelturup, uning murisige shapilaqlap turup resmiyet yuzisidin qilghan emeldarliq teleppuzidiki birer eghiz yaghlima –resmiyet gepi chiqirweteleydu. ziyalilirimizmu dostliridin, hetta ata-ana,xotun baliliridin alalmighan tesellisini bashliqining saxta tebessumliri,miyiqida kulumsirep, bash lingishtip qoyushliridin alalaydu. mana bu ajayip ajizliq – zeipanliq emesmu?! bu, rohimizning oz ichidin barghanche yigilep ketiwatqanliqining alamiti.

rohi sunghan xelqni qutquzmaq qiyin, uni yiqilghan derexni ore qilghandek tiklep turghuzghili, kona binaning ornigha yingi bina salghandek qayta qurghili bolmaydu. elwette, jisimning ore yurgini rohining oyghanghanliqini korsetmeydu, hetta, ular ozlirining bashqilar bilen oxshash adem ikenlikidin guman qilidu.

tayinish tedbir, tayinwelish ajizliqtur.

nawada bir xelq ozlirining meniwiy mehsulatlirigha ozining kozi bilen qarap, ozining olchimi bilen olchiyelmise,bashqilarning tarazisigha muhtaj bolidu. bashqilarning tarazisi elwette ozining olchesh aditige asasen layihilengen. tashqi uchurlar ichiki meniwiy musteqilliq asasida hezim qilinmisa, u, istemalchining genini ozgertip gheyri mexluqqa aylandurup qoyidu.

ajizliq meniwiyette bolidu.

herqayisi sahelerde biz yetmekchi bolghan xeliqaraliq sewiye, dunyawi olchemlerdiki atalmish xeliqaraliq dunyawiliqlar mahiyette del gherbni korsitidu, gherbche bolalighanliri ilghar, dunyawi bolidu.senitimizde meydangha keliwatqan bu yengiche dadil sinaqlirimiz bizdiki bu xil xahishning xelila kuchluk ikenlikini ispatlap turuptu.

bugunki kunde yer sharilishish dolquni gherbning medeniyet, senet, qimmet qarashlirini keng gheyri gherib ellirige shiddet bilen omumlashturuwatidu. ular yazghan kitab, ishligen kinu, eytqan naxsha, oynighan usullirigha qeder hemmisi putkuk dunyagha ortaq boliwatidu. amerikining sabiq prezidenti karterning dolet xewepsizlik ishliri yardemchisi berJeniski: «ammiwi axbarat wastiliri tarqitiwatqan qimmet qarishini putunley exlaqning buzulushi,medenyetning chushkunlishishi deyishke bolidu, bolupmu telewizor jinayetning menbesi»,deydu hem yene «mubalighe qilmay eytalaymenki, hulliwud filimliri we bashqa telefilim shirketliri medenyet aghdurmichilirigha aylandi. ular amerika asasiy qanunining birinchi tuzitilgen lahyisining himayisidin paydilnip, ozimizni halak qilidighan ijdimaiy exlaq tarqatmaqta» deydu. emeliyette kop kurup turuptimiz:xrstianlarning roJdstiwo bayrimi xeliqaraliq bayramgha aylandi. kechilik bezmixana,tansixana, hetta kokakola, padichi ishtini, jaz muzikiliri gherib medeniytining maddiy alametliri supitide etirapimizgha yamirap ketti.

medenyetning yer sharilishishi ekelgen wehime putkul gheyriy gherib ellirige ortaq. teybey senet inistituti professori xexueyshu ependi ozining «medenyet nuqtisidin yengi esirge nezer» degen maqaliside, gheyriy gherib ellirining endishisini wekillik ekis etturdi. biz buningdin bu wehimige peqet uyghurlarningla duch kelmigenlikini bileleymiz,elwette.

ajizlarning eng ejellik ajizliqi shuki,kuchluklerning qilghanliridin gumanlinishqa petinalmaydu, ularning qilghan her bir ishida hekimet bar, dep oylaydu. septin chushup qelishni dozaxqa chushup qalghandek hes qilidu. chunki bizde eshek eshektin qalsa, quliqini kes, deydighan gep baremesmu?! bizning bu yerlerdimu gherbliklerning dashqili altun sanilidu. nawada«qutadghubilik» heqqide birer amerikiliq birer parche maqale yaki kitab yazsa,nurghunlirimizning gulqeqeliri echilip ketidu, goya ozimizni xeliqara ilim sahesining shohret igiliridek hes qilimiz.

gherib medenyiti we seniti, gherbliklerning insan hoquqi, erkinlik, guzellik, hayat heqqidiki ozige xas pelsepiwi qarashliri, yekunlirigha asasigha qurulghan. u yerde qanungha xilab bolmighan ishlarning hemmisi shexisning erkinliki dairisidiki ish sanilidu. u yerde erkinlikning dairisi, mezmuni intayin kengri, bu ularning medenyiti, seniti,maaripdimu roshen ipadilengen hem bu ulargha ghayet zor ijabiy netijilerni ekelgen. lekin chekidin ashqan erkinlikmu, shundaqla erkinliktin mehrumluqmu ademni maymungha aylandurup qoyidu. elwette, aldinqisi ormanliqtiki maymun,keyinkisi serikchining ogitilgen maymuni, u igisining sol qolidiki bananning qiziqturushi, ong qolidiki qamchining tehditide heriketlinidu.

men shundaq qaraymen: insanlar gozellik,senet, medeniyet degen niqab astida ozlirini ozliri aldawatidu. hazirinsanlar choqunuwatqan, yaqturup huzurlinidighan senet mahiyette jinsi lezzetni qandurush olchem qilghan senettur. hazir gozellik ozining heqiqiy menidiki gozelliki bilen emes, belki sezgulerni rahetlendurelishi bilen guzellik saniliwatidu. bu yer sharida omumyuzluk olchem bopqeliwatqachqa, septin qelishni xalimaydighan bizdek bichariler he dep artislirimizni yalingachlawatimiz.

hazir amerikida tughuluwatqan balilarning yerimi degudek nikahsiz perzenit (harimi), (aile engining ajizlishishi haziramerikidiki jiddiy mesile). otkende qaysi bir gezittin shiimaliy yawrupadiki melum bir dolette bechchiwazliqning qanunlashturulghinini (qanunda ruxsetqilinghini)ni kordum. yene biridin atisining oz qizigha basqunchiliq qilghinini;hetta urumchide melum xenzu ottura mekteptiki toluqsiz birinchi yilliqta oquydighan bir qizning er –ayallar buyumliri magizinidin hamildarliqtin saqlinish buyumliri eliwatqanliqini korgen melum bir muxbir uningdin uni neme qilisiz? dep sorisa, ozumge ishlitimen, bu bizning sinipta normal ish, dep jawab berginini. nemishqa shundaq qilisiz? dep sorisa, bu degen qandaq dewr?deginini. tuluqsiz 3-yilliqta oquydighan bir jup oghul – qizning oyidin chiqip ketip, bir oyni ijarige elip er – xotunlarche yashap ketken xewerlerni kordum. toluqsizda oquydighan ikki uyghur qizning chapan setiwelish uchun nomusini satqanliqini anglidim. xenzu yeziqida neshir qilinidighan«jemiyetshunasliq tetqiqati» degen Jornaldin hazir shangxeyde shenbilik er –xotunlarning kopiyip ketkinini, buninggha shangxeydiki jiddiy xizmet, aldirash turmush muhitining seweb bolghanliqini, er – xotunlarning birge bolidighan waqtining bek qisqiliqini, shunglashqa hepte axirida bir –birining ehtiyajini qandurup bolup, oz ishini qildighanliqini, jemiyetshunaslarning buni jemiyet tereqqiyatining muqerrer mehsuli, terreqiyatqa paydiliq yaxshi hadise, dep chushendurgenlikidek bayan – tehlillerni oqudum. bu muteessip qarashlardin xaliy neqeder ajayip ilmiy tehlil – he! bular peqet mening uchiratqanlirim. siz qanchilik korgensiz? oqughansiz? uchiratqansiz? yuqiriqilarni ozetirapingizdiki muhit, qiz – oghulliringiz, koruwatqan telefilim,pilastinkiliri, gezit – Jornallardiki surut – resimler bilen baghlap oylap korsingiz, qandaqiraq xulasige kelersiz?

insannng eng ejellik ajizliqi shuki,mesilini bir nuqtidin kozitip, birla nuqtigha ehmiyet birip, her teng nezer salalmighanliqidur. insan birla nersige diqqet qilghand, bashqa nersiler muqerrer diqqetning sirtida qalidu. apet del diqqetning sirtida qalghan yerde. qedimki yunan alimlirining fizikiliri dunyaning mahiyintini heriket, ximikliri madda,matematekliri san degen. ularning qarashliri oz kespi nuqtisidin qarighanda xata emes. emma mukemmel jawapqa hemmisini birleshturgende erisheleymiz. islamiyet tarixidimu buxil ehwal yuz berdi. abbasiye dewridiki molchiliq kishilerning imanini suslashturup, taet – ibadettin bezduruwatqanda, bir turkum kishilerbundaq jemiyettin waz kechip taghlargha, chollerge chiqip ketip istiqamet qilishti,zahidliq hayatini bashliwetti. bular keyinche kopiyip deslepki sopilar meydangha keldi. keyinche rhiyetni paklash xahishi ewj elip, madda, bayliq, tebiiy penge sel qaraldi, meniwiyet birinji orungha otti. shuning bilen ular maddiy yoqsulluqi, texnika qashshaqliqi tupeyli keyinki dewirlerde ozlirining imanini,wetenlirinimu saqlap qalalmidi. insanlardiki buxil qutup xahishchanliqi20-esirde teximu gewdilendi. pen – texnikining uchqandek tereqqiyati,yaritilghan ghayet zor maddiy bayliq insanlarning turmush sharaitini yuksek derijide qulaylashturuwetti. bundaq qulay turmush sharaiti bugunki rahetperes-parazit insanlarni yetishturup chiqti. maddiy bayliq arqiliq kelidighan rahet insanlarning ghayisige aylandi. shuning bilen jemiiyetning barliq saheliri mushu ghaye uchun xizmet qilishti. qiyqas – chuqanliq jaz muzikiliri,mashina – maturlarning guruldeshliridin pang bopqalghan insanlar rohiyitining ichki qatlimidin chiqiwatqan ingirash, nalilerni angliyalmidi. amerika jemiiyiti yimirilgen, chak – chikidin bosuluwatqan jemiyet, dep, uning sewebini kishilererkinlikining chekidin eship, ijtimaiy engining towenlep, shexsiyetchilikning kuchiyip ketkenlikidin izdeydu.

amerika jemiiyitini «kesel jemiiyet» dep atighan «kelgusishunaslar» Jurnili: «gherbning hazirqi zaman medenyiti bizning rohiy saghlamliqimizgha ziyankeshlik qiliwatidu, bu bizni biryurush yengi exlaq olchimi, etqad sistemisi qurushta yeterlik asasqa ige qildi. gherb hazirqi zaman medenyiti we gherb jemiiyiti duch kelgen eghir mesililer arisidiki munasiwet bu mesilini teximu «jiddiyleshturwetti» deydu(«junggoning yoli», «jenub geziti» neshiriyati, 2002-yil yanwar neshiri).

20- esirning qehirmanliri iqtisadiy magnatlar boldi. nawada bu esirde samuel smaylistek exlaq terghibatchiliri,jamaliddin affaniydek diniy islahatchilar meydangha kelgen bolsa, hergizmu belgeytis, yang jyuenlerdek qarishi elinmas idi. shunga men deymen: qutuplararisida tengpungluqni saqliyalmasliq apetning menbesidur. «ishlarning yaxshisi,otturahal bolghinidur» (hedis).

bu esirde insanlar pen –texnikigha iman kelturdi. insaniyet uchirighan hemme mesilini ilim – pen hel qilalaydu, dep ishendi. pen – texnika prinsiplirini turmushtiki inchike mesililerge qeder tetbiqlap baqti. hemme nersini choqum ispatlash kerek, dep qarap ilim – pen ispatliyalmaydighan nersilerningmu mewjutluqigha ishenmidi. ilim – pen insanlarning ashkara mesililirige jawab bergen bilen, mexpi mesillirige ajiz keldi. u, tenge dawa bolsimu rohqa dawa, qelibke hidayet emes idi. shundaq qilip, insanlar barghansiri mashinliship qeliwatqanliqini untup qelishti.amerikining ilmiy fantaziye yazghuchisi ben bowir «ilmiy fantaziyining roli»degen maqalisini: «ilim – pen oltureleydu, shundaqla yaritalaydu, texnika insan rohini buzalaydu, shundaqla uni tesewwurimizdiki eng yuqiri pellige yetkuzeleydu. peqet dana kishilerla pen – texnikini insanlarning menpeetige qandaq ishlitishni bilidu. qisqisi, barliq senetning eng asasliq roli ozimizni ozimizge tonutush, ozimizning adimiylikini chushinishke yardem berishtur» dep axirlashtursa,amerikining sabiq prezdienti richard nikson: «bugunki kunde, amerika dunyadiki birdinbir derijidin tashqiri dolet, shundaqla eng qudretlik, eng bayashad dolet,biraq maddiy jehette bay bolsaqmu, rohiy jehette namiratmiz» degenidi.

yerlik milliy medenyetler gherb medenyitinng zerbisige uchirawatidu, milliy medenyetning mewjutluqi eghir tehditke duch kelmekte. arnold toynyi: «tarix tetqiqati» degen esiride mushu esirning ottoriliridila «ilgiri gherb medenyitiidin teshwishke chushken doletler emdilikte uning tehditige duch keldi» degendi. uning besharitini bugunki dunya ispatlap turuptu. meningche, gherb medenyitining shunchilik keng tarqilalishidiki seweb, uning insanning haywaniy nepsige tolimu mas kelgenlikide. bolupmu bugunki rahetni ghaye qilghan kishilerge nisbeten teximu shundaq.

dunya nezeriye saheside, emdi herxil medenyetler ozara dostlishidu, uchirshidu, sozlishidu, dep qarliwatqan chaghlarda,amerika siyasyshunasi xontington «diplomatiye» Jurnilida elan qilinghan«medenyetning toqunushushi» degen maqaliside, buningdin keyin dunyagha kelidighan asasi xewep milliy, irqiy toqunush, iqtisadiy perq, namiratliqtin emes,belki oxshimighan medenyetlerning toqunushidin kelidu, degen hokumni sherhylesh uchun nechche on doletke berishke mejbur bolghan idi. u, buningdin keyin her qaysi medenyetke tewe xelqlerde oz medenyitini qoghdash istiki barghansieri kuchiyip baridu, dep korsetkendi. xuddi uning hokimini ispatlighandek, affanistandiki talibanlar putkul dunya xelqining qarishliqigha perwa qilmastin, sening depnggha mana men ussul oynaymen, dep ghayet zor butlarni weyran qilwetti. bashqilarning nezirde u senet buyumi bolghan bilen, ularning neziride u chiqip tashlashqa tegishlik but idi. belkim ularning gherbliklerning xorigha jor bolmaydighanlarning yersharida texi mewjutluqini bildurup qoyghusi kelgendu.

gherb medeniyet showinizmining shiddetlik zerbisi bizdeklerge nemining heqiqiy kuchlukluk ikenliki heqqide yengi olchem ekeldi.ilgiri mewjutluqimizni maddiy nersilerge baghlighanduq. hazir bularmu bizlerni qutquzup qalalmaydu. oxshimighan dewirlerde kuchluklerning olchimimu oxshash bolmighan. dewr ozgerse dewrning oz qehirmanliridin kutidighinimu ozgirip mangdi. oz dewrning soaligha jawab bereligenlerla heqiqiy qehirmandur.

hazir eytqinimdek, ilgiri mewjutliqimizni tereqqiyatqa, pen – texnikigha baghlighanduq. emdi maddi tereqqiyat ozining kemtuklukini meniwi sapliq bilen tuluqlimisa, undaq tereqqiyatningmu bizning mewjutliqimizgha heqiqiy kapaletlik qilalmaydighanliqini tonup yettuq. shuning bilen birge ozimizde kuchluk rohiy quwwet, buyuklukke, ebediylikke tutashqan bir eqide bolushning zorurlikini, shundaqla bu eqidining sapliqini kapaletlendurush, uni layiqida ipadilesh uchun iqsadiy kuch, pen – texnikini arqa tirek qilishning zorurlikinimu tonup yetishimiz kerek. b d t ning sabiq bash katibi periz dikunlyar mundaq deydu: «tereqqiyatni hergizmu peqet maddiy behrimenlik, dep chushiniwelishiqa bolmaydu. biz hazir maddiy estimalni asas qilghan tereqqiyat sheklini kengeytiwatimiz. ular medenyetning qurulmisini buzupla qalmastin, janliqlarning, hetta insanlarning yashash muhitigha tehdit seliwatidu».tereqqiyatning mukemmelliki tallash bilen shallashning muwapiq birlikide emelge ashidu. oz wujudida quwwet bolmighan kishige tashqi quwwet eghir kelidu.

heqqiqetning millet, ideologiye, medenyet,din cheklimisi bolmaydu, u peqet qobul qilghuchining eqidisining uninggha qandaq muamile qilishigha baghliq. bezide musulmanlargha budda nomliridinmu paydiliq sozler uchirap qilishi mumkin. «hekmetlik soz muminning yitturup qoyghan nersisidur, uni qeyerdin tapsa elishqa eng heqliq» (hedis).

bizemdi medeniyet, senet, tereqqiyat, insan degen uqumlar heqqide qayta oylinip, qayta tebir bermisek bolmaydighandek qilidu. chunki biz hazir mushu uqumlarni xata chushengenning ziyinini yetkuche tartiwatimiz. biz insangha insan degen «sozliyeleydighan, tepekkur qilalaydighan, ishlepchiqirish qoralini yasiyalaydighan...haywan» dep tebir bergendin buyan rastinla haywandek yashiduq.insanning yashash meqsiti neme? degen soalgha shemsiddin tebriziy: «insaniy kamil bolmaq» dep jawab beridu. u insanning kamil insan bolushtin bolek meqsiti yoq,deydu. bu yerdiki «kamil» degen ibare oz ichige alghan mene intayin mol.yusup xas hajipmu: «alim bolmaq asan, adem bolmaq qiyin» deydu. elwette uginip alim bolghili bolghini bilen, oginip adem bolghili bolmaydu. adem bolush bir mushkul seperdur. bu seperge atlanghanlar insanlar arisida kop emes.
xexueyshu ependi: «bu esirde umidni hemrah qil» deptu, men eqide deymen. menche bolghanda eqide umidning anisi.

bu dewrde rohi kuchluklerla heqiqiy kuchluktur.shunga deymen: uchay desingiz qanat chiqiring, arzuning bolghinila kupaye qilmaydu.hem yene deymen, su uzelmeydighanlarni deryalargha tashliwetinglar, ya su uzushni ogensun, ya tunjuqup olsun! helimu ular su uzeleydighan talaylarning putigha esilwelip, ularni ozi bilen bille halak qilidi. ow owliyalmaydighanlarni janggal-bayawanlargha heydiwetinglar, ya ow owlashni ogensun, ya yirtquchqa yem bolsun