amerika taratquliri shenbe kuni jow baydinning saylamda ghelbe qilip amerika prezidenti bolghanliqini ilan qildi. baydin amerikining tramp dewridiki xitay we uyghur siyasitini dawamlashturamdu yaki xitay siyasitini yumshitip uyghur qirghinchiliqigha koz yumamdu? degendek mesililer uyghurlar eng kongul bolgen temilargha aylandi.
amerika taratquliri: baydin saylamda ghelbe qildi
amerika asasiy eqim mediyaliri 7- noyabir shenbe kuni demokratchilar partiyesining namzati jow baydinning 2020- yilliq prezident saylimida ghelbe qilghanliqini ilan qildi.
bu qetimqi saylamning netijisi jorjiye, arizona, pensilwaniye we nawadadin ibaret tot halqiliq shitattiki bilet sanash netijisiing chiqishi bilen belgilendi. amerika sherqiy qisim waqti 7- noyabir chushte, baydin %0.5 perq bilen pensilwaniye shitatida ustunlukni igellidi, buning bilen erishken wekil sani 290 gha yetti. amerika qanuni boyiche saylamda 270 wekilge erishken namzat prezident bolidu.
amerika taratquliri jow baydinning 46- amerika prezidenti bolghanliqini we 2021- yili 21- yanwar wezipige olturushi bilen amerika tarixidiki eng yashanghan prezident bolidighanliqini otturigha qoydi.
shuning bilen birge, baydin muawin prezidentliqqa korsetken kamala haris amerika tarixida muawin prezidentliqqa saylanghan tunji ayal, tunji jenubiy asiyaliq we tunji nigir bolghan.
hazirqi prezident, jumhuriyetchiler partiyesining namzari donald tramp 214 wekilge erishken bolup, uning saylam omiki pensilwaniye qatarliq bezi halqiliq shitatlardiki saylam netijisige narazi bolghan. ular pochta arqiliq yollanghan biletlerning ishenchiliklikidin guman qilghan we sotqa erz sunghan.
gerche saylamda kimning ghelbe qilghanliqi resmiy ilan qilinmighan bolsimu, lekin kanada bash ministiri trudo, germaniye bash ministiri merkel qatarliq dolet rehberliri baydinni tebriklidi.
tramp dewridiki amerikining uyghur siyasiti
2016- yilidin 2020- yilighiche bolghan mezgilde, xitayning sherqiy turkistandiki basturush we kishilik hoquq depsendichilikliri kuchiyip irqiy we medeniyet qirghinchiliqigha aylandi. bu del trampning wezipe otigen dewri bolup, amerika hokumiti we mejlisi uyghur mesilisini xitay bilen bolghan munasiwitidiki asasliq tema supitide qarap, «uyghur kishilik hoquq siyasiti qanuni» we «uyghur mejburiy emgikining aldini elish qanuni» din ibaret ikki qanun layihesi otturigha qoyuldi, hemde ilgiri-keyin bolup awam we kengesh palatalirida maqullinip, trampning imzasi bilen resmiy qanun bolup yolgha qoyuldi. bu qanun dairiside, sherqiy turkistandiki bir qisim xitay emeldarlirigha we xitay shirketlirige imbargo yurguzuldi.
amerika muawin prezidenti mayk pens we tashqi ishlar ministiri mayk pompeyo qatarliq emeldarlar kop qetim xelqara munbelerde xitayning uyghurlarni basturushi we assimilyatsiye qilishini tenqid qildi. bolupmu mayk pompeyo nechche yildin buyan izchil uyghurlarning heq - hoquqini tekitlep keldi. pompeyo uyghurlar bilen biwaste uchrashqan az sandiki amerika emeldarlirining biri. u nurghun qetim xitayning uyghurlarni basturushini natsist girmaniyesining qilmishigha oxshatti we buni esirning yuzidiki dagh dep atidi.
uningdin bashqa, amerika dolet mejlisi kop qetim uyghular uchrawatqan zulumlar heqqide guwahliq berish yighini otkuzdi. jumhuriyetchi kengesh palata ezasi marko rubio we u reis bolghan xitay ishliri komiteti uyghur mesilisining tonulushi we xitayning jinayetlirini pash qilishta kop xizmetlerni qildi.
jow baydinning xitay syasiti we uyghur qirghinchiliqigha tutqan pozitsiyesi
jow baydin xitay siyasitide xitayning qanun we siyaset jehette xelqara olchemlerge riaye qilishini, hazirqi ittipaqdashliri bilen hemkarliship xitayning amerika we ittipaqdashlirining tup menpeetige ziyan yetkuzushige taqabil turushni tekitlep kelgen. u xitayni dushmen tutushqa qarshi, hem xitayni ittipaqdash dep qarimaydu, lekin xitay bilen amerika arisida ortaq menpeet bar dep qaraydu.
xitayning 2020- yilliq amerika prezident saylimining diplomatiye siyasitidiki qizziq nuqtigha aylinishigha egiship, baydin saylam riqabiti jeryanida xitaygha qarshi qattiq pozitsiye ipadileshke bashlidi. u xitayning adil bolmighan soda qilmishini kop qetim eyibligen we amerikining xitaygha tayinip qelishini axirlashturushni tekitligen. lekin u wezipige olturghandin keyin prezident tramp qozghighan amerika-xitay soda urushini qandaq bir terep qilidighanliqini, qandaq soda siyasiti yurguzudighanliqini enq bildurmidi. trampning xitay mallirigha qoyghan imbargo we cheklimilirini emeldin qaldurush yaki qaldurmasliqi enq emes.
saylam yeqinlashqan heptilerde, baydinning saylam omiki xitayning sherqiy turkistanda uyghurlargha qilghan zulumlirini «irqiy qirghinchiliq» dep ataydighanliqini ilan qildi. baydin bu yil yazda twitter hesabida xitayning bir milyondin artuq uyghurni yighiwelish lagirlirigha qamap qoyushini tenqid qilghan.
baydin uyghurlargha qandaq pozitisyede bolidu?
amerika prezidentliq saylimida uyghurlar eng kop qiziqqan we kongul bolgen ish amerika hokumiti we mejlisining nowettiki uyghur siyasitining saylamdin keyin qandaq bolidighanliqi idi. kop qisim kishiler mayk pompeyogha oxshash uyghurlarning ehwalini yaxshi bilidighan kishilerning dawamliq wezipe otishi uyghurlargha paydiliq dep qarap, trampning ghelbe qilishini umid qildi. baydinning xitay siyasitini yumshitip, uyghur qirghinchiliqigha koz yumushidin endishe qildi.
yene bir tereptin, jow baydin amerikining yawropa we bashqa ittipaqdashliri bilen bolghan hemkarliqini kucheytip, xitaygha qarshi teximu keng birliskep hasil qilishi mumkin dep qaridi.
dilshat sultan
2020- yili 7- noyabir
