washingtongha jaylashqan kishilik hoquq kozitish teshkilati 9- dikabir xitayning chong sanliq melumat ambiri texnikisidin paydilinip uyghurlarni basturushi we xalighanche qolgha elishi heqqide bir doklat ilan qildi. doklatta 2000 din artuq uyghurning qandaq ziyankeshlikke uchrighanliqi heqqidiki tepsilatlar berildi.
kishilik hoquqni kozitish teshkilati aqsuning melum bir yeride tutqun qilinip lagergha qamalghan 2000 uyghurning chong sanliq melumat ambiridiki uchuri heqqide bir parche muhim doklat elan qildi. bu tizimlikke «aqsu tizimliki» dep nam berilgen. kishilik hoquqni kozitish teshkilatining tetqiqatchiliri bu tizimlikni tetqiq qilish, tekshurush netijiside tizimliktiki 2000 uyghurning «uniwersal birleshme meshghulat supisi» (IJOP) dep atilidighan chong sanliq melumat ambiri teripidin qara chikit qoyulup, tutqun qilinghan kishiler ikenlikini bayqighan. uniwersal birleshme meshghulat supisi bundin ilgiri ashkarilanghan «qaraqash tizimliki»dimu kop qetim tilgha elinghan.
doklatta ular mundaq degen: «eniq korunup turidiki, uniwersal birleshme meshghulat supisi ‹aqsu tizimliki› diki bu 2000 kishige chikit urghan, yerlik xadimlar ehwalni bahalap chiqqandin keyin, ularni lagirlargha ewetken.»
kishilik hoquqni kozitish teshkilatining yuqiri derijilik xitay ishliri tetqiqatchisi maya wang mundaq dedi: «aqsu tizimliki xitayning shinjangdiki turkiy musulmanlarni rehimsizlerche basturushida texnikining qandaq turtkilik rol oynighanliqi toghrisida teximu kop chushenche beridu. xitay hokumiti tizimliktiki kishilerning aile-tawabiatlirigha jawab berishke qerzdar: ular nemishqa tutup turuldi, hazir ular qeyerde?»
kishilik hoquqni kozitish teshkilati 2018-yili 2-ayda tunji qetim bu uniwersal birleshme meshghulat supisi heqqide doklat elan qilghan. ular bu doklatida xitay hokumiti rayonda yolgha qoyghan bu sanliq melumat ambirining rayondiki herbir uyghurning kundilik paaliyetlirige ait kamera korunushliri bilen bashqa barliq xususiy uchurlirini oz-ara birleshturush arqiliq uninggha chekit qoyup mangidighanliqini, yerlik dairilerning chekit qoyulghan kishilerning ehwalini mulahize qilip chiqqandin keyin andin ularning bezilirini lagerlargha ewetidighanliqini ashkarilighan. andin 2019-yilidiki yene bir doklatida, yuqiriqi bu chong sanliq melumatigha ewetilidighan uchurlarning zor bir qismining uyghurlarning yanfonlirigha ornitilghan saqchi jasusluq epliridin kelidighanliqini qeyt qilghan.
doklatta korsitilishiche, «aqsu tizimliki» diki «t» isimlik ayal chong sanliq melumat ambiri «sezgur doletler bilen alaqisi bar» dep chekit qoyghanliqi uchun lagergha ewetilgen iken. tizimlikte bu ‹t› xanimning 2017-yili 3-ayda bir chet el nomuri bilen tot qetim telefonlashqanliqi we qanche sikont sozleshkenliki xatirilengen iken. buning bilen kishilik hoquqni kozitish teshkilati «t» xanim sozleshkenliki ilgiri surulgen bu chet el nomurigha telefon qilip sinab baqqan we netijide bu nomurning «t» xanimning chet elde yashaydighan singlisigha aitliqini bayqighan.
‹t› xanimning singlisining kishilik hoquqni kozitish teshkilatigha eytishiche, saqchilar uning achiisni kop qetim ozi heqqide soraq qilghan iken. u shundin keyin ailisi bilen biwaste alaqilishalmighan bolsimu, bashqa yollar arqiliq achisining bir mezgil lagergha qamalghandin keyin qoyup berilgenliki we hazir heptide besh kun zawutta ishlewatqanliqi, uning aran hepte axiridila oyige qaytishigha ruxset qilinidighanliqidin xewer tapqan.
doklatta «aqsu tizimliki» heqqide towendiki melumatlar berilgen: «gerche ewetkuchining salahiyiti eniqlanmighan bolsimu, emma bu tizimlik 80 pirsent ahalisi uyghur bolghan aqsudiki melum bir orundin kelgen. kishilik hoquqni kozitish teshkilati ‹aqsu tizimliki› diki kishilerning hemmisining uyghur ikenlikige ishinidu. tizimlikning yerimi degudek erler, qalghan yerimi ayallar. ularning tutup turulush waqti 2016-yilining otturiliridin 2018-yilining axirighiche bolghan ariliqni oz ichige alidu. bezi jaylarda hetta bir kunning ozidila 100 din artuq adem qolgha elinghan. menbeni qoghdash uchun kishilik hoquqni kozitish teshkilatimiz ‹aqsu tizimliki› ning eniq orni, eniq waqti we bir qisim sanlarni mujimelleshturduq.»
kishilik hoquqni kozitish teshkilati bu tizimlikning chinliqini delillesh uchun oxshimighan usullarni qollanghan. mesilen, ular bu jedwelni uyghur diasporasi bilen ortaqlashqan, netijide bu tizimliktiki 18 isim chet ellerdiki tughqanliri teripidin jezmleshturulgen. bu tizimlikte yene 200 ge yeqin kimlik nomuri bar bolup, ular bu kimlik nomurlirini tekshurgen we az degende ikki nomur xitayning edliye tor betliridiki sanliq melumatlar bilen oxshash chiqqan. yene 27 kishige ait telefon nomurining 14ini undidar arqiliq tapqan we ularning hemmisining aqsuluq uyghurlar ikenliki eniqlanghan. lagerlar mesilisidiki mutexesssilermu bu hojjetlerni tekshurup uning chinliqini delilligen. bu tizimlik bilen birge ewetilgen bir awazliq hojjetningmu aqsudiki bir lager ichidin ewetilgenliki delillengen.
kishilik hoquqni kozitish teshkilati doklatida «aqsu tizimliki» diki 2000 kishining lagergha solinishigha seweb bolghan amillarni turliri boyiche tepsili yezip chiqqan. ular towendikilerni oz ichige alidu: «namaz oqush, quran oqush, balilirigha dini sawat berish, xetme-quran, wez-nesihet anglash, saqal qoyush, diniy yosunda kiyinish qatarliq dingha munasiwetlik sewebler; kop baliliq bolush, qol telefon eplirini ishlitish, internette hojjet hembehirlesh qatarliq telefon we intirnetke munasiwetlik sewebler; turkiye, seudi erebistan, afghanistan qatarliq ‹sezgur› dep bekitilgen doletlerge berish we yaki dolet ichide aqsuning sirtidiki jaylargha-urumchi, qeshqer, beyjing, shangxey qatarliq jaylargha berishtek sayahetke munasiwetlik sewebler; muqim adresi bolmasliq, bek kop telefon almashturush, kimliki boyiche tizimlitilghan telefon ishletmeslik, toy xeti qatarliq resmiy hojjetlerni oydurup chiqirish, yoqap ketken kimlikini bashqa biri qollanghan bolush, ijarini waqtida tolimigen bolushtek sewebler. . .»
bezi ehwallarda yash bolush, yeni «1980-yillardin keyin tughulghan» bolushmu «xatirjemsiz kishiler» qatarida tutqun qilinishqa seweb bolghan, yene beziler nechche on yil ilgiriki heriketliri sewebidinmu qolgha elinghan. mesilen bir er 80-yillarning otturilirida quran ogengen we 2000-yillarning beshida «ayalini orinishqa qistighan» dep qolgha elinghan. yene bir ehwalda bir ayal 2013-yili bir qetim qeshqerge barghanliqi we bir qetim xotende bir keche turghanliqi uchun qolgha elinghan.
tilgha elishqa erziydighini, kishilik hoquqni kozitish teshkilati «aqsu tizimliki» diki kishilerning uch dairilerge boysunush ehwaligha asasen oxshimighan derijide muamile qilinidighan 3 xil orungha ewetilidighanliqini bayqighan. mesilen, yuwash-yumshaq turup, ipadisi yaxshi bolghanlar «ortaq bashqurush rayoni» yeni «普管区» ge ewetilse, gep qayturghan, boyni qattiqliq qilghanlar yaki ehwali teximu eghirlar «qattiq bashqurush rayoni» («严管区») we «kuchluk bashqurush rayoni» («强管区») gha ewetilgen. tizimlikte bezi kishilerning kesel bolghanda (yaki bala emitish uchun) oyige qaytishqa ruxset qilinghanliqi, emma salametliki eslige kelgendin keyin tutup turushqa qayturulghanliqi qeyt qilinghan.
