muhemmed yusup

bezi kishiler ozini guzel exlaqliq, esil – peziletlik qilip yetishturup chiqalishigha ishenmeydu, umidsizlinidu. shuning bilen ozini tashliwetidu. bu qetiy toghra emes. insanda ozini ozgertishke irade bolsila choqum ozgireleydu. chunki insan oginelmeydighan we ozini kondurelmeydighan hechqandaq ish yoqtur. hetta insan serikchiler konduridighan shirdinmu bek kongektur. pisxika mutexessisliri «adem bir ishni 21 kun qilsa uninggha adetlinip ketidu» dep qaraydu.

 exlaq tebiiy exlaq we yetildurulgen exlaq dep ikki turluk bolidu:

tebiiy exlaq __ yaritilishtin biri insanda bolup kelgen tebiiy (tughma) exlaq.

yetildurulgen exlaq __ yaritilish tebiitide bolmisimu, keyinche oginip terbiye yoli bilen yetildurulgen exlaqtur.

bezi kishilerning exlaqi tebiiy exlaq bolup, bu exlaq ularning baliliq chaghliridila ipadilinishke bashlaydu, ular exlaq qaidilirige ozlukidin tebiiy halda riaye qilidighan kelidu. bu tebiiy exlaqning ipadisidur.

bezi kishilerning exlaqi telim _ terbiyening  yaki ijtimaiy muhitning, yaki hayatliqtin alghan tejribilerning turtkisi bilen yetildurulgen exlaq bolup, bu oginilgen yaki yetildurulgen exlaq dep atilidu.

lekin birawning exlaqni yetildurushi uchun uningda exlaqni qobul qilidighan tebiiy qabiliyet bolushi sherttur. bu xuddi qandaqla bir maharetni igilesh uchun uninggha munasip qabiliyet telep qilinghinigha oxshashtur. insanda birer maharetni oginish uchun shu maharetke nisbeten tebiiy qabiliyet bolsa, uni choqum oginip keteleydu. eksiche, ademde shu maharetke nisbeten tebiiy qabiliyet bolmisa, uni oginelmeydu.

shundaqla, insanning ezalirimu shundaq bolup, birer maharetni oginish qabiliyiti bolghan eza meshiq qilish yoli bilen shu maharetni oginip keteleydu. mesilen: qol xet yezishni, resim sizishni we bashqimu maharetlerni oginishke nisbeten tebiiy qabiliyetlik bolghanliqi uchun qolni kondurush we meshiq qildurush arqiliq kereklik maharetlerni hasil qilghili bolghan bilen, qulaqta meshiq qilish arqiliq anglash maharitini yetildurush qabiliyiti bolmighanliqi uchun, quliqi anglimaydighan ademning anglash qabiliyitini meshiq bilen hasil qilalmighinigha oxshash guzel exlaqni yetildurush uchun ozide tebiiy teyyarliq yaki qabiliyet bolmighan adem  oginish, telim elish we bashqa chariler bilenmu ozide guzel exlaqni yetildurelmeydu.

insandiki exlaq oginish qabiliyiti
ozide guzel exlaqlarni yetildurush uchun tebiiy qabiliyet bolghan her qandaq eqillik insan exlaqini islah qilish yolida tirishchanliqla korsitidiken, u choqum guzel exlaqlarni hasil qilalaydu. mesilen: tez achchiqlinidighan adem achchiqi kelgende ozini tutuwalidighan eghir  hasil qilish uchun qetiy niyetke kelip , bel baghlap tirishchanliq korsetse, terbiye yoli bilen u choqum eghir besiqliqni hasil qilalaydu.

eng uchigha chiqqan shexsiyetchi ademmu eger uningda sexiyliqqa adetlinish uchun tebiiy qabiliyet we tebiiy teyyarliq bolup, sexiyliqqa adetlinishke chin irade tiklise, terbiye yoli bilen u choqum sexiyliqqa adetlinidu we sexiyliqtin ibaret bu guzel exlaqni ozide yetildureleydu. mundaq bir shexsiyetchi adem birdinla bashqilarning menpeetini kozlep, oz menpeetidin waz kechish derijisige yetelmisimu, u bashqilargha oteshke tegishlik heq _ hoquqlarni ada qilishi uchun yeterlik miqdarda sexiyliqni yetildureleydu. bashqa exlaqiy peziletlerning hemmisi buninggha oxshash bolup, ozide tebiiy qabiliyet bolush sherti bilen hasil qilish yolida tirishqan her qandaq adem choqum uni hasil qilalaydu.

guzel exlaqlarni yetildurush chariliri
sheksizki, guzel exlaqlarni yetildurushning eng unumluk charisi terbiyedur!

islam dini exlaq terbiyesige alahide zor ehmiyet bergen bolup, exlaq terbiyesi iman terbiyesi bilen bir orunda turidu. shu sewebtin peyghember eleyhissalamning peyghemberlik hayatining koprekini iman bilen exlaqni turghuzush yoligha atighanliqimu ejeblinerlik emes. 

insan tebiiti bir xil bolmighanliqtin, ularning birige munasip kelgen terbiye charisi yene birige munasip kelmeydu. shuning uchun islam terbiyesi putun insanlarning tebiitige munasip kelidighan terbiye wasitilirining hemmisini qollanghan.

kishilerning ozliride islam exlaqini yetildurushi uchun islam dinining ulargha teqdim qilghan terbiye chariliri: emeliy meshiq , yaxshi muhit, yaxshi ulge, musulman jemiyitining ijtimaiy besimi qatarliqlardur.

1. emeliy meshiq 

nepsni ishtiha qilghan we hewes qilghan ishliridin mehrum qilish we uni shundaq qiyinchiliqlargha cheniqturush guzel exlaqlarni yetildurush we esil _ peziletlerge adetlinishning chariliridin biridur. bundaq meshiqler deslepte insangha eghir tuyulsimu, keyinche uni qiyin kormeydighan bolup ketidu. bu xuddi jismaniy jehettin cheniqish arqiliq bedenni kuchlendurgenge oxshash ish.

insanda exlaqiy peziletlerni qobul qilishqa tebiiy iqtidar we qabiliyet bolghanliqi uchun terbiye deydighan nerse mewjut . eger insanning exlaqiy qetiy ozgermeydighan we islah qilinmaydighan bolsa idi,  insan hayatida terbiyening ehmiyiti bolmighan bolatti.

emma ilahiy telimatlar bilen realliqtiki tejribilerni asas qilghan terbiye metodliri insan tebiitide terbiyeni qobul qilish iqtidari barliqini ispatlap kelmekte. terbiyechiler , ustazlar we muellimler bu metodqa asaslanghan halda, yengi ewladlarni terbiyelesh ishlirini elip barmaqta.

peyghember eleyhissalam bu heqte mundaq degen: «ilim degen oginish bilen, sewr degen sewrchanliqqa adetlinish bilen hasil bolidu.»

yene bir hediste: «ippetlik bolushni xalighan kishini allah ippetlik qilidu, kishilerdin bihajet bolushni xalighan kishini allah bihajet qilidu, sewrchanliqni meshiq qilghan kishini sewrchan qilidu»([1]) dep kelgen.

nepsni yighish, uning heweslirini ret qilish we kongli xalimisimu ozini yaxshi ishqa we esil peziletke zorlashtin ibaret japaliq meshiq bilen guzel exlaqlarni yetildurush elwette mumkindur. mesilen: tiz achchiqlinidighan adem ozide eghir besiqliqtin ibaret guzel exlaqni yetildurush yolida deslepte qiyinchiliq tartsimu, emeliy meshiqni dawam qildurush arqiliq axiri  eghir besiqliqni hasil qilalaydu. bashqa exlaq turlirimu shuninggha oxshaydu.

2. yaxshi muhit we peziletlik jemiyet

peziletlik jemiyet __ insaniy xisletlerni, islamiy guzel exlaq we aliy peziletlerni ozlirige mujessem qilghan, yaxshi qiliq we yaxshi adetlerni yaqturidighan, yaman adet we yaman qiliqlarni, shundaqla nachar exlaqlarni yaman koridighan insanlar toplimidin terkib tapqan jamaetchiliktur.

peziletlik jemiyet «quran kerim»diki: ﴿kُnْtُmْ xَyْrَ أُmَّةٍ أُxْrِjَtْ lِlnَّasِ tَأْmُrُoْnَ bِalْmَعْrُoْfِ oَtَnْهَoْnَ عَnِ alْmُnْkَrِ oَtُؤْmِnُoْnَ bِallّهِ﴾ yeni ﴿siler insanlarning menpeeti uchun otturigha chiqirilghan, yaxshiliqqa buyrup yamanliqtin tosidighan, allahqa iman eytidighan eng yaxshi ummetsiler﴾ degen ayette maxtalghan insanlar yashaydighan jemiyettur.

yaxshi muhit we peziletlik jemiyetke chokup shu jemiyet insanliri bilen birge yashash arqiliq shu jemiyet ezalirining exlaq _ peziletlirini, yaxshi adetlirini oginip yetildurgili bolidu. chunki insan ozi yashighan jemiyetning we shu jemiyettiki insanlarning tesiri astida qalghanliqtin, ularning adetlirini we exlaqini ixtiyari we ixtiyarsiz halda qobul qilidu, shu jemiyet kishiliri yaqturghanni yaqturidighan, ular yaman korgenni yaman koridighan bolup qalidu. shundaq qilip shu jemiyet kishiliridiki exlaq _ peziletlerni ozige ozleshturidu.

tilida rastchilliq, aditide wapadarliq, muamiliside adaletperwerlik ipadilinip turidighan ulgilik bir jemiyette yashighan adem uchun bu jemiyet kishilirining esil adetlirige xilapliq qilish asangha toxtimaydu. kongli xalimisimu bu adetlerge ozini kondurushke tirishidu. shundaq qilip bu jemiyetning exlaqini ozide yetilduridu. waqit uzarghanseri u shu jemiyetke wekillik qilalaydighanlar qataridin bolup qalidu.

mesilen: bexil insandin biri exlaq _ peziletlik we saxawetlik bir jemiyette yashisa, waqitning uzirishi bilen shu jemiyet kishilirining sexiyliqidin melum miqdarni ozige yerleshtureleydu.

qorqunchaq biri qorqushni bilmeydighan bir jemiyet kishiliri bilen yashash arqiliq ozidiki qorqunchaqliq nisbitini towenliteleydu.

eksiche, exlaq _ pezilettin nesiwisi bolmighan jemiyette yashighanlarning mutleq kop qismi shu jemiyetning yaman adetliri we nachar exlaqlirini bilip _ bilmey qobul qilghanliqtin guzel exlaqtin mehrum qalidu.

3. yaxshi ulge 

yaxshi ulge __ exlaq _ pezilet uchun eng yaxshi misal bolalaydighan emeliy ulge demektur. bundaq ulge uninggha egiship mangghili bolidighan hessiy ulge bolghinidek, uning ish _ izlirini we suritini tarixlardin, qissilerdin oqush arqiliq zehinilerge kelturgili bolidighan meniwi ulge hem bolalaydu.

yaxshi ulge shexsler uchun ulgilik shexslerdin, kollektip uchun ulgilik jamaettin tesirat elish arqiliq hasil bolidu.

([1]) buxari we muslim riwayiti

siz choqum qilalaysiz (dinhayat.com)