germaniyelik mutexesis adrian zenz xitayning ichki hojjitini ashkarilidi. uningda korsitilishiche, yeqinqi yillardin buyan, dairiler «namratliqni tugitish» bahaniside sherqiy turkistandin uyghur we bashqa az sanliq milletlerni bashqa jaylargha yotkigen. esli meqset uyghur aptonom rayonining nopus qurulmisini ozgertish we az sanliqlarning «idiyesini qayta shekillendurush» bolup,bu pilan tibettimu qollinilghan. xelqara mutexessislerning qarishiche, xitayning bu qilmishi insaniyetke qarshi jinayetlerni oz ichige alidiken.
engiliye «muhapizetchi» geziti, kanada «yer shari we pochta geziti» we gherbtiki bashqa taratqularning xewer qilishiche, 2018-yili nenkey uniwersiteti xitay bayliq iqtisad tetqiqat ornining tetqiqatchiliri «shinjang xoten wilayitidiki uyghur emgek kuchlirini yotkesh namratliqtin qutuldurush xizmiti doklati» namliq bir hojjetni xitay kompartiyesi yuqiri qatlimigha sunghan. bu hojjet 2019-yili nenkey unwersititi tor betide elan qilinghan, emma 6 aydin keyin eliwetilgen.
germaniyelik mutexesis adrian zenz «nenkey doklati»ning esli hojjetlirini saqliwalghan bolup, tehlil we tetqiqat elip barghan. uning eng yengi tetqiqat doklati «shinjangning rayon halqighan emgek kuchlirini yotkesh programmisidiki mejburiy emgek we mejburiy kochurush» 2- mart amerikdiki «jeymes tawwn fondi jemiyiti»ning torida elan qilindi. u fransiyening «kuzetkuchi hepitiliki» tor betining ziyaritini qobul qilghanda, «nenkey doklati»ning uning tetqiqat materiyallirining eng halqiliq qismi ikenlikini eytqan.
«nenkey doklati»da eytilishiche, uyghurlarni bashqa jaylargha ishleshke yotkesh «shinjangdiki uyghurlarning nopus zichliqini towenlitipla qalmastin, yene uyghurlarni nezerbent qilish, yughurush we assimilyatsiye qilishning muhim usuli». bu xil usul arqiliq «ozgirishchan muhit, turmush we emgek jeryanida bir qisim uyghurlarning qimmet qarishi we tonushini tedrijiy ozgertishige, qimmet qarash we turmush qarishini qayta shekillendurushke bolidu».
adrian zenz doklatida korsitishiche, beyjing dairiliri uyghurlarni yotkeshning namratliqtin qutuldurush uchun ikenlikini tekitligen bolsimu, emma eniqki iqtisad asasliq meqset emes, asasliq meqset uyghur jemiyitining eneniwi qurulmisini we tepekkur endizisini ozgertish. texminen bir milyon 600 mingdin bir milyon 800 mingghche uyghur bu pilanning tesirige uchrighan.
zenzning doklatida 2017-yildin 2019-yilghiche bolghan ariliqta texminen 76,000 uyghur we bashqa az sanliq milletlerning yotkelgenliki tilgha elinghan. bu suret tezlishiwatqan bolup, beyjing dairiliri her yili 50 ming ademni yotkesh nishanigha yetish, shuning bilen bir waqitta emgek we qayta terbiyilesh lagerlirini yotkeshni teng elip berish uchun, 2017-yildin keyin, rayondiki aliy maarip serxilliri lagirlargha qamalghan we maarip sewiyesi towen kishiler bolsa bashqa jaylargha yotkelgen.
uning eytishiche, yotkelgen uyghurlar mejburiy emgekning ziyankeshlikige uchrighuchilar bolup, eger ret qilsa, ular «qayta terbiyilesh lagerliri»gha ewetilidiken. adrian zenz xitayning resmiy sanliq melumatlirini tetqiq qilip, 2017-yildin burun uyghurlarning emgek kuchlirini yotkesh pilanigha nahayiti qarshi turidighanliqini bayqighan. emma, 2020-yili 9-ayda, xitayning «shinjangdiki emgek we ishqa orunlishish kapalaiti» aq tashliq kitabida% 85 ahalening nahiye sirtigha chiqip ishleshke qiziqidighanliqi otturigha qoyulghan.
zenzning doklatida nurghunlighan xelqara jinayi ishlar qanun mutexessislirining pikiri neqil elinghan bolup, ular x k p ning emgek kuchlirini yotkesh pilanining xelqara jinayi ishlar sotining rim nizamnamisidiki insaniyetke qarshi jinayet ikenlikige qoshulghan.
xitaygha qarshi xelqara parlament ittipaqi (IPAC) 3-ayning 2-kuni bayanat elan qilip, nenkey doklatida x k p ning shinjangdiki jinayi qilmishlirigha yengi delil-ispat bilen teminligenlikini, shundaqla «insanlarni mejburiy yotkesh we ziyankeshlik qilish jinayiti»ge mas kelidighanliqini bildurdi.
zenz 2020-yili 12-ayda uyghur diyaridiki mejburiy emgekke ait tunji doklatini elan qildi. buningda rayondiki mejburiy emgekning qayta terbiyilesh lagerliri we yeqin etraptiki zawutlar bilen paxta etizlirida ishleshke mejburlashtek ikki qisimgha ayrilghanliqi korsitildi; xitay akademikliri teripidin «shinjangning jenubidiki eshincha emgek kuchi» dep atalghan yeziliq uyghurlar «qobul qilinghan we terbiyelengen», andin bashqa jaylardiki zawutlargha ishleshke ewetilgen. atalmish «xizmetchi qobul qilish we terbiyilesh»mu besim astida elip berilidighan bolup, bumu mejburiy emgekning bir turi.
adrian zenz doklatida yene, x k p ning tibette emgek kuchlirini yotkesh siyasitini kengeytiwatqanliqini we 2019-yildin bashlap tibette tedrijiy yolgha qoyulghanliqini tilgha alghan.
dilshat sultan
2021- yili 5- mart
