muhajirettiki sherqiy turkistanliqlar wetinimizdiki lagirlar echilghandin buyan her turluk paaliyetler bilen wetinimizdiki lagirlarning taqilishi uchun heriket qilip keldi. mening paaliyet sheklimni kuzitip kelgen qerindashlargha namelum emeski, men koz-qarashlirimni otturigha qoyghanda mesilining siyasiylishish teripini yorutushqa tiriship keldim we hechqachan mesilining aktiwizim teripidiki nuqtilarda pikir bayan qilmidim. ushbu yazmam mening wetinimizdiki lagirlarning taqilishida aktiwizimning oynaydighan roli toghurluq tunji pikir bayan qilishim bolup qalghusi.
aktiwizim jamaet pikri hasil qilish arqiliq siyasiy nishangha yetishning eng muhim wastliridin biridur. muhajirettiki sherqiy turkistanliqlarmu ozining asasiy heriket shekli supitide aktiwizim xarekteride heriket qiliwatqili uzun yillar boldi. gerche yeqinqi bir qanche yilda imza toplash, uniwerstet oqughuchilirini heriketlendurush qatarliq yengi turdiki heriketlerni qiliwatqan bolsaqmu, emma, mewjud negizlik kemchillikler yenila mewjudliqigha dawam qilip keldi. nishansiz, pilansiz halda achchiqni chiqiriwelish yaki xittayni tilliwelish turidiki namayishlar aktiwizim herikitimizning asasi bolup qalmaqta. hettaki, "siler musteqilliq dawasi qilinglar, biz lagir taqaymiz" degendek sozlerni qilghan shexislernimu korgen bolduq. lagirlarning taqilishi bilen musteqilliq mesilisining bir-birige zit yerini tapalmighan eqlim, bu ipadilerning melum nuqtilargha doq qilip eytilghanliqini korup turghan bolsimu, emma, lagir taqashning musteqilliq dawasidin mentiqiliq ish ikenlikini toxtimay sozligen aktiwest qerindashlarningmu lagirlarning taqilishi uchun pilanliq, nishani eniq bolghan, aldin hesaplanghan we az inirgiye bilen kop netije alidighan bir aktiwizim herikiti bashlatqanliqini kormidi. undaqta aldin hesaplash we aldin pilanlash, neq tochkigha tekkuzush arqiliq az inirgiye bilen kop netije elish qandaq bolidu?
bir shoar bilen kochilargha hurra towlap chiqip ketishtin burun aldin hesaplash we analiz qilish lazim. buninggha bir ornek supitide sherqiy turkistandiki lagirlarning taqilish mumkinchiliqi bolghan sinariyelerge qarap baqayli:
1. birleshken doletler teshkilatining sherqiy turkistandiki itnik qirghinchiliqni qubul qilip, sherqiy turkistangha tinchliq saqlash qisimliri ewetishi
birleshken doletler teshkilati xewipsizlik kengishining dunyaning melum yeride itnik qirghinchiliq yuz berginide, u yerge tinchliq saqlash qisimlirini ewetip mezkur qirghinchiliqni toxtitish mejburiyiti bardur. emma, xewipsizlik kengishining wito (ret qilish) hoquqi bolghan besh daimi ezasining biri bolghan xittay mezkur kengesh teripidin elinish ehtimali bolghan qararlirini tosup qoyalighanliqi uchun bu ehtimalning emelge eshishi asasen mumkin emestur.
2. herqaysi doletlerning b.d.t ni arilashturmay oz aldigha xittaygha imbargo qoyush yoli bilen xittayni lagirlarni taqashqa mejburlishi
gerche bezi lobiychiliq heriketlirimizning unumi bolghandek we bezi memliketlerning parlamentlirida sherqiy turkistandiki itnik qirghinchiliq etrap qilinghanliq qararliri eliniwatqan bolsimu, mezkur qararlar nonbayding (qanunda mejbur emes) turidiki qararlar bolup, mezkur memliketlerning hokumetlirini xittaygha qarshi qedem tashlishi uchun qanuniy mejburiyet yaratmighan peqet meniwi jehettiki hesdashliq qararliridin ibarettur. shuning uchun, xittay bilen bolghan iqtisadiy munasiwetler seweplik gherp hokumetliri texi xittaygha qarshi dadil qedem elip mezkur qirghinchiliqni toxtitish yaki lagirlarni taqitish niyitige kelmidi. shuning uchun, bu ehtimalliqning mumkinchilikimu qisqa wadide nahayiti towendur.
3. xittayning tuyuqsiz ozgirish hasil qilip yumshishi
bu sinariye tiramp hokumitining xittaygha qaratqan qattiq siyasiti dawamlashqan ehwal astida 2022. yilida otkuzilidighan xittay xelq qurultiyida oktchilerning shijinpingni ornidin chushurup siyasetni ozgertish ehtimalini asas qilidighan bolup, amerika saylimida baydinning ghelbe qilishi we xittaygha qarita tutidighan siyasitining yumshaydighanliqidin bisharet berishi bilenla komunist partiye ichidiki shijinpinggha qarshi oktichi kuchlerning peskoygha chushishige sewep bolshi bilen bu ehtimalliqning mumkinchiliqimu towen nuqtigha chushti desek bolidu.
4. chaqpelekni aylanduriwatqan su eqishini kesish
bugun lagirlarda besh milyon sherqiy turkistanliq qamaldi dep hesaplap, towendiki reqemlerge qarap oteyli:
1) eger her bir kishige kunde bir taldin xittay momisi berilidu we bir momining teyyar bolishigha ketidighan omumiy pul yigirme tiyin desek:
5,000,000 x 365 x 0.2 = 365,000,000 Yuan
bir yilliq moma uchunla uch yuz atmish besh milyon yuen xittay puli ketidu.
2) eger toplamda 300 yerde lagir bar desek, her biride ishleydighan xizmetchi sani 40 we her bir xizmetchi otturiche hesap bilen ayda 4000 yuen maash alidu desek:
300 x 40 x 4000 x 12 = 576,000,000 Yuan
bir yilliq maash besh yuz yetmish alte milyon yuen xittay puli bolidu.
3) yuqarqilar eng towen chiqimlar bolup, selinghan qurulushlar, cholning otturisighiche yasalghan yollar, qatnawatqan qatnash qoralliri, tok kaltek, koyzidin besh milyon ademning kiyimigiche.... lagirlaning tok su chiqimi degendek chiqimlar bilen her yili milyardlighan dollarliq chiqimi bolghan bir ish ikenlikini koreleymiz. undaqta, besh milyon ademning kundilik iqtisadiy aylinishta oynaydighan qimmitichu? eger eng towen nuqtidin hesaplap (ayda 1500 yuen) qarisaqmu, bir kishining bir kunluk ishlep chiqirish we istimal boyiche iqtisadiy aylinishta 50 yuenlik qimmiti bolidu. demek:
5,000,000 x 50 x 365 = 91,250,000,000 Yuan
besh milyon insanning iqtisadiy aylinishtin chiqiriwetilishi bilen atalmish aptonom rayonning iqtisadida yilliq echilghan kawak toqsen bir milyard ikki yuz ellik milyon yuen xittay puli bolidu.
4) buninggha qoshulghan 900 ming narside bala qamalghan lagirlarning chiqimliri
yeni, wetinimizdiki lagirlar eng az degendimu 110 – 120 milyard yuenlik(20 milyard dollarliq) yilliq iqtisadiy ziyangha sewep boliwatidu. yerliktin merkezge baj yighip, merkezdin yerlikke meblegh kelmeydighan sestimidiki xittayning dolet qerzi omumiy j.d.p sining uch hessisidin eship ketken ehwalda mezkur yukni koturup mengish unche asan bolmaydu. undaqta xittay bu mesilini qandaq hel qildi?
dunyaning lagir echilghan yerliride qandaq qilghan bolsa shuni qildi. qul ishchi arqiliq ozining qamaq hayatini ozi teminleydighan iqtisadiy sestima yaratti. yeni chaqpelekni aylanduriwatqan suning menbii: yehudiylar lagirlargha solanghan yillarda oxshash rolni oynighan gherp shirketliridur. alte milyon yehudiyning bileklirige bir-birige oxshimaydighan alte milyon nomur besilghan bolup, u dewirde bundaq murekkep ishni hel qilidighan texnologiyeni teminligen gitlirning birer shirkiti bolmastin, del amerikining meshhur kompiyoter shirkiti bolghan ay b em idi. bugunmu oxshash hadise tekrarlanmaqta bolup, gherp shirketliri yalghuz xittayni texnologiye bilen teminlepla qalmastin belki, oz teminat zenjiride lagirlardiki qul ishchilar ishlep chiqarghan mehsulatlarni ishlitish arqiliq, lagirlarning mewjudiyiti we dawamlishishini iqtisad bilen teminlep kelmektidur.
suning menbeini taptuq, emdi uni qandaq kesimiz? gherp elliridiki teshkilatlirimiz tawarning ishlep chiqirilish chiqimini towen chushurush uchun sherqiy turkistandiki lagirlardin paydiliniwatqan shirketlerge eniq we keskin jawap qayturush kerek. "eger sen sherqiy turkistandiki qulluq lagirliri bilen hemkarlashsang, men seni gherpte mal satquzmaymen!" degen signalni eniq berishi we heriketni mushu nishanda elip berishi kerek. awwal 10 – 15 memlikette bir qetimda bir shirketni nishangha alghan shekilde bayqut herikiti bashlishi we tedrijiy xelqaralashturup, ellik memlikette 200 sheherde ming dukkini aldida bayqut herikiti shekillendurishi lazim. gherp kapitalistlirining gepke qulaq salidighan waqti yanchuqining asti teshilgen waqtidur. u yanchuq teishilmiguche, xittay elchixanisi yaki chetellik senatorning ishxanisida yighlap olturushqa dawam qilsaqmu chaqpelekni aylanduriwatqan su menbei kesilmeydu we lagirlar taqalmaydu.
"musteqilliq dawasini siler qilinglar, biz lagir taqaymiz" shoarini towlap, xittay elchi xanisidin teship, sotsiyal medialarda xittay mangqurtlirigha der tokup yighlashqa bashlighan teshkilatchilargha bir hesaplash, pilanlash we eng az inirgiye bilen tochkigha urup kop netije elish misali supitide yezildi.
2021- yili 5- mart
