abdurehim gheni uyghur
bugun 4-ayning 8-kuni uyghur yeqinqi zaman tarixida yeni 1945-yili 4-ayning 8-kuni ghuljida sherqi turkistan milliy armiysi qurulghan kun. bu munasiwet bilen shanliq tarixmizdiki bu seltenetlik kunni xatirleymen.
1944-yili 9-aprel , sowet ittipaqining ghuljida turushluq konsulxanisining qollishi we yardimi astida, ghulja nahiye baziri (hazirqi ghulja shehiri) de sheng shisey we gomindang hokumitige qarshi yer asti teshkilat – ghulja azadliq teshkilati quruldi. elixan tore reis boldi.
1944-yili 14-awghusit , patix musilimop, ekber, seyit, gheni batur qatarliqlar nilqa nahiyesining ulastay taghliq rayonida qoralliq partizanlar etriti qurdi.
1944-yili 10-ayning bashlirida nilqa partizanliri gomindang hukumtining chekidin ashqan zulmigha qarshi qozghilang koturdi we nahayti tezlik bilen birqatar ghelbilerni qolgha kelturup nilqa bazirini azad qildi, qattiq alaqzade bolup ketken xitay gomindang hukumiti urumchidin3000 din artuq esker yotkep kelip qozghilangni basturshqa urunghan bolsimu arqimu-arqa meghlup boldi. qozghilangchilar ghulja shehrige besip kirip herembagh urushi, ayrodrom urushi we lyangshang urushining ghelbisi bilen ghulja shehrini xitay gomindang hukumtining qolidin toluq azad qilip 1944-yili 11-ayning 12 – kuni sherqi turkistan jumhuriyiti hukumtining qurulghanliqini elan qildi.
1945-yili 4-ayning 8- kuni ghuljida sherqi turkistan milliy armiyesige bayraq tapshurush murasimi otkuzulup muntizm armiyening qurulghanliqi resmi jakarlandi. qoshunning formiliri sowit ittipaqi armiysiningkige teqlid qilp tikturuldi. armiyning pagon ,kakar ,bayraqliri bekitildi, medal we ordenlar tarqitildi. armiye bash shitabi qarmiqida herbiy teminat bashqarmisi, siyasi bashqarma, herbiy qurulush bashqarmisi, herbi sot, herbiy heriket bashqarmisi qatarliq organlar tess qilindi. sowet qizil armiyesidin qechip ghuljigha kelip yerleshken char padishaning aq orus soldatliridin bolghan palenof bash qomandanliqqa, mazharof shitab bashliqliqigha, uyghurlardin zunun teyipof muawin bash qomandanliqqa, gheni batur herbi sotning bashliqliqigha,
abdukerim abbasof siyasi bashqarmining bashliqliqigha teyinllendi. muntizim qoshunning omumi eskiri kuchi 40 mingdin ashatti.
bu qoshun gerche yengi qurulghan bolsimu wetenni azat qilish iradisi we jenggwarliqi kuchluk bolghachqa, nahayiti tezla shimaldiki uch wilayetttin xitay qoshunlirini surup chiqirip,gomindang armiyesining polat istihkamliri,xitay hokumitining sherqiy turkistandiki siyasi mekizi bolghan urumchiining polat qorghini dep atalghan shixo, jing mudapie seplirini bitchit qilip, dawamliq urumchige qarap ilgirlep, urumchige 150 kelometir kelidighan manas deryasi boyigha kelip toxtap, deryadin otup urumchige hujum qilishqa teyyarlinidu. shuning bilen bir waqitta yene jenubiy yonilish qismini teshkillep, tengritaghning jenubidiki jaylargha hujum bashlash bilen teng, bu jaylargha mexpi adem ewetip jay – jaylarda xitay gomindang hokumitige qarshi qozghilang teshkilleydu. jenupta tashqorghan, tashmiliqlarni merkez qilghan qoralliq qozghilangchilar qismini qurup,xitay qoshunliri qolidiki jaylargha keng kolemde hujum bashlaydu. muntizim qisim istrategiyelik orun hesaplanghan bay, onsu nahiyelirini azat qilip, xitay qoshunlirini aqsu sheher sepili ichige qapsiwalidu. bashqa qoralliq qozghilangchi guruppilarmu tushmu – tushtin hujum bashlap oz tewesidin xitay qoshunlirini qoghlap chiqiridu. xitay qoshunliri asasen sheherlerdiki sepil ichige qapsilip qalidu.
bu del 2- dunya urushi axirliship qalghan mezgil bolghachqa, jang jeyshi rozwelitni ishqa selip, sitalin bilen sulhiliship ,tashqi mongghulyening musteqilliqini etrap qilish, lushun, daliyen portlirini sowit itpaqigha ijarige berish hemde bu yerlerde sowet ittipaqining esker turghushigha ruxiset qilish, sherqi shimalda tomuryol yasash hoquqini berish qatarliq imtiyazlarni berish bedilige sherqiy turkistanni xitay tewelikide saqlap qelishqa kelishidu. buning bilen sowit ittpaqi barliq herbi meslehetchilliri we herbiy xadimlirni elip chiqip ketipla qalmay,qoral – yaraq, oq –dora we bashqa zorur eshyalarni setip berishni toxtitidu. hemde sherqi turkistan hokumitini xitay gomindang hokumiti bilen sohbet otkuzushke mejburlaydu.
bir nechche ayliq japaliq sohbetlerdin keyin axiri 1946-yili 4-ayda,ikki terep otturidsida « 11maddiliq bitim» imzalinip sherqi turkistan jumhuriyti hokumiti namda emeldin qaldurulup birleshme hukumet qurulidu, sherqiy turkistan armiyesi qisqartilip 6 polk qilip teshkillinidu. jenuptki on minglighan qoralliq qozghilangchilarmu qorallirini tapshurup, oylirige qaytidu. lekin xitay gomindang hokumti bu kelishimge emel qilmighachqa, birleshme hokumet buzulup, sherqiy turkistan terep wekilliri 1947-yili 8-ayda urumchidin ghuljigha qaytidu hem armiyeni qaytidin kengeytip, 5atliq polik, 3piyadiler polki we bir atliq bataliyondin terkip tapqan teximu mukemmel 30 ming kishlik qoshun teshkilleydu.
1949-yili xitay kommunistliri gomindang bilen bolghan hel qilghuch jengning ghelbisni qolgha kelturidu. gomindang hokumiti teywenge chekinishke bashlaydu. 6- ayda liyu shiyawchi sowit itpaqigha sohbetke baridu. sohbet dawamida sowit ittpaqi jonggo kominstik partiysining sherqi turkistangha kirish qedimini tezlitish toghrisida teklip berdi. 1949-yili 8-ayning 14-kuni xitay kompartiyesining wekili ding lichun uch neper xadim we birdane radist (telegrafchi) elip almuta arqiliq ghuljigha kelidu. xitay hokumitining materiyallirida eytilishiche, 8- ayning 18- kuni mawzidung exmetjan qasimgha telgirmma yollap 9- ayda echilidighan xitay memliketlik siyasi kengesh yighnigha teklip qilghan. 8- ayning 20- kuni exmetjan qasimi mawzidunggha tilgiramma yollap bu teklipini qobul qilidighanliqini bildurgen.
sabiq sowet ittipaqining 1944-1949-yilliridiki milliy azadliq inqilab dewride, ghuljida paaliyet qilghan bixeterlik xadimi doxtur hakim jappar bilen yarulla bekofning sowet ittipaqi yimirilgendin keyin elan qilinghan sohbet xatiriside eytilishiche, azadliq inqilab rehberliri exmetjan qasimi bashchiliqidiki omek 1949-yili, 8-ayning 24-kuni almuta shehiride moskwaning yuqiri derijilik bir emeldari bilen qazaqistan respoblkisi dolet bixeterlik idarisining bir qazaq rehbiri bilen sohbet otkuzgen.
bu sohbette sowet ittipaqi terep exmetjan qasim qatarliqlarning beyjingda echilidighan xitay kompartiyesining tunji nowetlik memliketlik siyasiy meslihet kengishi yighinigha hechqandaq siyasiy telep we shert qoymay qatniship, xitayning siyasiy programmilirini himaye qilish teklipi beridu; exmetjan qasim buni ret qilip, eger ozliri yighingha qatnashsa sherqi turkistanning siyasiy teqdiri mesilisini hel qilishta musteqilliq, peqet bolmighanda federatsiye tuzum boyiche hoquqqa erishishni telep qilidighanliqini, bolmisa mundaq yighingha qatnishishning zoruriyiti yoqluqini keskin eytidu. sohbet intayin keskin talash-tartish ichide otidu we kechigiche dawamlishidu. talash-tartishning kuchiyishi netijiside, exmetjan qasimi, ishaqbek munonof, delilqan sugurbayef qatarliqlar axiri xitay kompartiyesining hech bolmighanda milliy mesilini sowet ittipaqining modeli boyiche hel qilishi, yeni respoblika (ittipaqdash jumhuriyet) hoquqini etirap qilishi kereklikini eytishidu. biraq, moskwa wekilliri buningghimu razi qilarliq jawab bermeydu, sohbet netijisiz axirlishidu.
xitay hukumiti hazirghiche exmetjan qasimi qatarliqlarning 1949-yili, 8-ayning 24-kuni almutadin ayrilip, 27-awghust kuni beyjingda echilidighan yighinigha qatnishish sepiride bayqal koli boyida hawa rayi sewebidin ayropilan qazasigha uchrap hayatidin ayrilghanliqini eytip, ularning beyjingdiki yighinda hechqandaq milliy we siyasiy hoquq telipi sunmaydighanliqi hem ularning yengi junggoni toluq qollighanliqini teshwiq qilip kelmekte .lekin uyghurlar exmetjan qasimi qatarliqlarning suyqest bilen ziyankeshlikke uchrighanliqigha ishnidu.
bir qatar urushlardin keyin, xitay kommunistliri gomindang hukumtini teywenge qoghliwetip, 1949-yili 10-ayning 1-kuni kommunist xitay jumhuriytini qurdi. 1949-yili 10-ayning 20-kunidin etibaren tajawuzchi xitay kommunist armiysi sowet ittipaqining qollishi bilen sherqi turkistangha besip kirip sherqi turkistanni ishghal qildi. 1950-yili 1-ayning 20 -kuni muntizim sherqi turkistan milly armiyisi tajawuzchi xitay kommunistliri terpidin xitay armiyesining 5- korpusi qilip ozgertilip, xitay armiysining terkibige qoshuwitildi we 1955-yiligha kelgende putunley yoq qilindi.
sherqi turkistandiki uyghur qatarliq turkiy milletlerning yuksek ghururini namayen qilghan, millitmiz qelbide menggu ochmes iz qaldurghan sherqiy turkistan jumhuriyiti we uning armiyesi axirqi hesapta tajawuzchi xitay kommunistliri terpidin uzul -kesil yoq qilinip, sherqiy turkistan xelqi xitay tajawuzchillirining mustemliksige chushup qaldi.
menbe: erkin asiya radiyosi
doktur nebijan tursun yazghan « uyghur umumi tarixi»
2021-04-06
