exmetjan jume
xelqara qelemkeshler jemiyiti (PEN International) yeqinda uyghur yazghuchiliri we ziyaliylirigha eghir qamaq jazasi berilgenliki toghrisidiki xewerlerdin chochup ketti, ularning kopinchisi shinjang(sherqiy turkistan-t)diki nami pur ketken «qayta terbiyilesh lagerliri»da bir nechche yil sot sirtida tutup turuldi.
shunga bu teshkilat, xitay xelq jumhuriyiti hokumiti teripidin elip berilghan shinjangdiki uyghur we bashqa az sanliq milletlerni wehshiy basturushni derhal toxtitishqa chaqiridu.
qolgha elinghanlarning ichide edebiy terjiman we ilmiy mudir exmetjan jumemu bar bolup, xewer qilinishiche, akisining 2021-yili 5-ayning 1-kuni ijtimaiy alaqe torida chiqarghan uchurigha asaslanghanda, u 2019-yili 14 yilliq qamaq jazasigha hokum qilinghan. bu jaza deslepte qolgha elinghandin ikki yil keyin berilgen. u 2017-yili hokumet teripidin cheklengen kitabqa ige bolghanliqi uchun qayta terbiyilesh lagerigha qamalghan.
«erkin asiya radiosi» uyghur bolumining muawin mudiri bolup ishleydighan inisining qarishiche, exmetjan jumening qamaqqa hokum qilinishi ozining shinjangdiki kishilik hoquq depsendichilikini gewdilendurgen erkin asiya radiosida ishligenliki uchun berilgen bir xil jaza iken.
yeqinda, uyghur yazghuchisi extem omerning misirda oquwatqanda jiyenige pul ewetkenliki uchun deslepte 2017-yili 12-mart qolgha elinghandin keyin, bolgunchilik jinayiti bilen 20 yilliq qamaq jazasigha hokum qilinghanliqi toghrisida xewerlermu otturigha chiqti.
«uyghur qelemkeshler jemiyiti» teminligen uchurgha asaslanghanda, «burkut balisi» we «qurtlap ketken kol» qatarliq xelqning yaqturushigha erishken nurghun kitablarning aptori exmet omermu xitay yazghuchilar jemiyitining ezasi bolup, ilgiri qeshqer wilayetlik edebiyat-senet jemiyitining kespiy yazghuchisi bolup ishligen.
«burkut balisi» xitayning dangliq milletler edebiyat Jornilining bir qismi supitide neshir qilinghan bolushigha qarimay, bu kitabning 2020-yili uyghur edebiy eserlirini qarilash we yoqitish herikitining bir qismi supitide saqchilar teripidin kitabxanilardin elip tashlanghan we koydurulgen. bu kitablarning kopinchisige ilgiri hokumet neshir hoquqi bergen.
shinjangdiki kishilik hoquqni basturush ghayet zor pajie bolup, kishilik hoquqning putkul sahelirige chetilidu. doletning ixtiyariyliqi, mexpiyetliki, adaletsizliki we rehimsiz rehimsizliki izchil bolup keldi. uchurgha erishelmeslik pajieni teximu kucheytidu.
«biz buningdin burun achchiqimizni ipadiligen bolattuq. exmetjan jume bilen extem omuer hergizmu turmige tashlanmasliqi kerek idi wehalenki, ular nechche ay turmide yatqan.» dedi xelqara qelemkeshler jemiyiti turme komitetining reisi salil tiripati(Salil Tripathi): «uyghurlar duch kelgen barliq basturushlargha oxshash bu xil nachar jaza choqum toxtitilishi kerek».
«uyghur yazghuchiliri we bashqa ziyaliylarni nishanlash xitay hokumitining keng kolemlik tekshurush we basturushlar arqiliq uyghur nopusini medeniyet kimliki we mirasliridin yiraqlashturush tirishchanliqining bir qismi. shinjangda sot sirtida qayta terbiyilesh lagerlirida qamalghan 1 milyon 800 minggha yeqin uyghur we bashqa az sanliq milletler ichide yuzlerche yazghuchi, shair, terjiman, alim we jamaet erbabliri bar, ular birlikte uyghur medeniyet kimlikining janliq gewdilinishige wekillik qilidu».
elip beriliwatqan wehshiylikning heqiqiy derijisini yoshurush uchun, dairiler qolgha elinghanlarni choridigen halda putunley degudek mexpiy kelimat ornatti. netijide, qolgha elinghanlarning kopinchisining tashqi dunya bilen alaqe qilish wastisi yoq, bu seweblik aile-tawabiatliri we dost-buraderliri ularning salametlik ehwalini bilelmeslik bilen bir waqitta, ular xorlinish xewpige duchar bolghan.
yeqinqi bir misal, qeshqer uyghur neshriyatidin neshir qilghan kitablirida keyinche «mesile bar» dep qarilip qolgha elinghan 14 xadim ichide meshhur uyghur shairi haji mirzahid kerimi bar idi. 80 yashta 11 yilliq qamaq jazasigha hokum qilinghan, yeqinda uning 2021-yili 1-ayning 9-kuni bir «yiqilip chushush» weqeside yarilanghandin keyin jaza mudditini otewatqanda qaza qilghanliqi toghrisidiki xewerler tarqalghan. yene bir misal, 2017-yili 12-ayda shinjangdin beyjinggha sayahetke barghanda iz-dereksiz ghayib bolghan dunyagha dangliq alim rahile dawut shinjang uniwersitetining uyghur xelq eghiz edebiyati mutexessisi idi.
yeqindin buyan, shinjangda elip beriliwatqan wehshiylik qilmishlirining xelqarada kunseri eyiblinishige qarita, xitay xelq jumhuriyiti hokumiti mexpiy sot echish we uyghur ziyaliylirigha eghir turme jazasi berish arqiliq qanunsiz halda keng kolemde xalighanche tutup turush sistemisigha qanunluq muamile qilishni telep qildi. bu dangliq yazghuchi perhat tursunning tutup turulushini oz ichige alidu, xewerlerge qarighanda , u 2018-yili dairiler teripidin tunji ghayib qiliwetilgendin keyin 16 yilliq qamaq jazasigha hokum qilinghan.
xelqara qelemkeshler jemiyiti (PEN International)
2021- yili 10- may
terjime qilghuchi: dilshat sultan
