«biz xuddi urushtiki dushmenlerdek bolup qalduq»
xitayning shinjangdiki (sherqiy turkistan) musulmanlargha qarita keng kolemlik tutqun qilish, ten jazasi berish we ziyankeshlik qilish qilmishliri
asasi mezmuni
2017 -yilidin bashlap, xitay hokumiti ”terorloq“ qa qarshi turush qalpiqi astida, shinjang uyghur aptonom rayonidiki (shinjang)
musulmanlargha qarita keng-kolemlik we sistemiliq basturush elip barmaqta. hokumetning tutqan yoli terorloq tehditige qarita qanunluq
inkas qayturush bolmastin, belki kollektip halda shinjangning bir qisim rayonliridiki ahalilerning dini etiqadi we milliy kimlikini
asas qilghan, chekidin ashqan zorawanliq we tehdit wastilirini qollinish arqiliq, ularning islamiy dinniy etiqadi we turki -
musulmanliq etnik medeniyet we orp-adetlirini tup yiltizidin yoqitish niyitini ashkarilimaqta. hokumet dolet etirap qilidighan dinsiz
koz qarashlarni bu etiqad we ibadetlerning ornigha qoyushni meqset qilghan bolup, eng axirida bolsa bu az sanliq milletlerni mejburiy
assimilyatsiye qilish arqiliq, oxshash bir tilgha, medeniyetke ige hem xitay kommunist partiyisige her daim sadiq bolidighan
birlikke kelgen xitay millitini barliqqa kelturushni nishan qilmaqta.
bu siyasiy singdurush we mejburi medeniyet assimilyatsiyeni emelge ashurush uchun, hokumet xalighanche keng kolemlik tutqun
qilishni qanat yaydurdi. mutleq kop sanliqi islam dinigha etiqad qilidighan milletlerdin bolghan nahayiti kop sandiki er-ayallar tutulup
ketti. ular turmilerge qamighan yuz minglighan kishiler, shundaqla atalmish hokumet teripidin atiliwatqan ”terbiyilesh“ yaki ”maarip“ namidiki
merkezlerge qamalghan bolup, bu kishilerning sani yuz ming hetta bir milyondin artuq bolushi mumkin. bu orunlarni eng toghrisi ”yighiwelish
lagerliri“dep atashqa bolidu. bu lagerlardiki mehbuslar uzluksiz terbiyileshke duchar bolupla qalmastin, yene jismaniy we rohiy jehettin
qiynash we turluk zulum we xorluqlargha uchraydu.
jaza lagerliri sestimisi shinjangdiki az sanliq milletlerni boysundurush we mejburiy asmilyatsiye qilishtek zor heriketning bir
qismi. xitay hokumiti shijangdiki musulmanlarning herikitini qattiq chekleydighan bashqa keng dairilik turluk siyasetlerni maqullidi.
bu siyasetler nurghunlighan kishilerning kishilik hoquqigha dexli teruz qilghan bolup, kishilerning bixeterlik we erkinliki, shexsiy
mexpiyetliki, seper qilish erkinliki, pikir qilish erkinliki, chushenche, ghorur, etiqad we bilish erkinlikliri; kemsitilishtin xali
bolghan barawer we medeniyet kimlikliri bilen yashash hoquqliri qatarliqlarni oz ichige alidu. bu dexli teruzler shunchilik keng dairide
omumlashqan we sestimiliq halda elip beriliwatqan bolup, bu qilmishlar shinjangning asasliq ahalisi bolghan milyonlighan musulman az
sanliq milletlerning kundilik hayatida yuz beriwatqan, toxtitish mumkin bolmaydighan bir rehimsiz realliqqa aylanmaqta.
xitay hokumiti shinjangdiki weziyetke munasiwetlik toghra uchurlarning igilinip, hojjetleshturulushini tosup qelish uchun intayin
radikal bolghan cheklesh tedbirlerni alghachqa, yighiwelish lagerlirining ichidiki ehwallar heqqide ishenchilik uchurlargha erishish nahayiti qiyin
bolmaqta. 2019 -yili oktebirdin 2021 -yili mayghiche, xelqara kechurum teshkilati sabiq mehbuslar we 2017 -yilidin bashlap shinjangda
turghan kishilerni ziyaret qilghan bolup, ularning kop qismi oz kechurmishlirini burun xelqqe ochuq-ashkara sozlimigen idi. bolupmu
2017 -yilidin buyan, sabiq mehbuslarning bergen ammiwiy guwahliqliri, yighiwelish lagerlirining ichidiki ehwallarni korunerlik derijide
ashkarilighan bolup, bu barliq ammiwiy guwahliq ispatlirining zor bir qismini teshkil qilidu.
xelqara kechurum teshkilati toplighan delil - ispatlar, xitay hokumitining eng az degende towendikidek insaniyetke qarshi jinayetlerni
sadir qilghanliqini pakitlar asasidiki yekun bilen teminleydu: xelqara qanunning asasiy qaidilirige xilapliq qilip turmige tashlash yaki
jismaniy erkinliktin eghir derijide mehrum qilish, qiynash we ziyankeshlik qilish.
xelqara kechurum teshkilati eyni waqitta yighiwelish lagerlirigha elip ketilip, keyin qoyup berilgen 55 kishini ziyaret qilghan. ularning
hemmisi putunley qanungha uyghun bolghan heriketler, mentiqliq olchemlerge chushidighan ishlar tupeyli xalighanche tutqun qilinghan bolup, yeni
xelqarada etirap hechqandaq jinayet otkuzmigen turuqluq tutulghan. bu yighiwelish lagerida tutup turush qilmishliri xitay jinayi ishlar
edliye sistemisi yaki bashqa yerlik qanunining sirtida elip beriliwatqandek korunetti. resmiy hokumet teripidin teminlengen hojjetler
we bayanlargha qarighanda, lagerlardiki kishiler ”ixtiyariy“ kelgen bolup, jinayetchi bolmighachqa, ulargha jinayi ishlar qanun tertipini qollinish
namuwapiq dep qarilidiken. bu doklatta bayan qilinghan guwahliqlar we bashqa delil-ispatlarda shuni korsitidiki, lagerlarda tutup turulghanlar oz
ixtiyarliqi bilen kelgenler bolmastin, yene u yerdiki sharaitlar insaniy izzet-hormetni xorlighanliq qilmishi bolup hesablinidu.
- xelqara kechurum teshkilati (Amnesty International)
2021- yili iyun
mezkur doklat ingilizche ilan qilinghan bolup, uyghurche, xitayche, turkche we erebche qatarliq kop xil tilda asasiy mezmuni berilgen.
doklatning uyghurche asasiy mezmunini oqush:
https://xinjiang.amnesty.org/wp-content/uploads/2021/06/01497_AIC_2021_Summary_UG_Uighur.pdf
doklatning toluq qismini oqush:
