xelqara kechurum teshkilati bugun b d t gha eza doletlerge yazghan ochuq xetide mundaq dedi: «xelqara jemiyet xitayning shinjang uyghur aptonom rayoni (sherqiy turkistan-t) da dawamlishiwatqan eghir kishilik hoquq depsendichilikini qattiq eyiblishi hemde adalet we jawabkarliqni surushturush uchun zemin hazirlishi kerek».
bu chaqiriq mezkur teshkilatning xitay dairilirini shinjang(sherqiy turkistan-t)da xalighanche qolgha elinghan hemde keng kolemlik qamap qoyush, ten jazasi we bashqa ziyankeshliklerge uchrighan yuz minglighan musulman er we ayallarni qoyup berishke chaqirghan imza toplash paaliyitige oxshash bolmighan 184 dolet we rayondiki 323 ming kishi imza qoyghandin keyin ilan qilindi.
dunya miqyasida yuz minglighan kishi bizning chaqiriqimizgha imza qoyup, shinjangdiki musulmanlargha qaritilghan insaniyetke qarshi jinayet we eghir kishilik hoquq depsendichilikige bolghan ghezipini ipadilidi.
- agnes kallamard, xelqara kechurum teshkilatining bash katipi.
xelqara kechurum teshkilatining bash katipi agnes kallamard mundaq dedi:«bu, dunyaning her qaysi jayliridiki kishilerning xitayning shinjangdiki wehshiyliki toghrisidiki ishenchlik doklatlargha qarita tenqidchilerni jimiqturush we urup zerbe berish urunushini tonup yetkenlikining roshen ipadisi. her bir imza xitayni bu sistemiliq ziyankeshlikni derhal toxtitishqa chaqirghan biwasite chaqiriq».
u mundaq dedi: «xitay hokumiti lagerlarda we turmilerde xalighanche qamalghan barliq kishilerni derhal qoyup berishi, jaza lageri sistemisini bikar qilip, shinjangdiki musulmanlarni asas qilghan az sanliq milletlerge qaritilghan sistemiliq hujumni axirlashturushi kerek».
xitay elchixanilirigha yetkuzulgen iltimaslar
yeqinqi kunlerdin buyan, xelqara kechurum teshkilatining qollighuchiliri dunya miyasida 10 sheherde ammiwi paaliyet otkuzup, ularning «shinjangdiki tutqunlargha erkinlik» namliq iltimasini yetkuzdi.
7-oktebir, paaliyetchiler engliyening londondiki bash elchixanisigha yighilip, lagerdiki mehbuslar kiyishke mejburlanghan alahide kok forma kiyip ularning iltimasini tapshurup berdi. xelqara kechurum teshkilati paaliyetchiliri yene senegalning paytexti dakar, finlandiyening paytexti xelsinki, pero paytexti lima, portigaliye paytexti lisabun, ispaniye paytexti madrid, fransiye paytexti pariJ, gollandiyening denxag, we amerika paytexti washington sheherliridiki xitay bash elchixaniliri aldida mushuninggha oxshash paaliyetlerni pilanlidi. xelqara kechurum teshkilati hindoneziye shobisi torda sohbet yighini achti we paaliyetchilerni kok forma kiyishke we oztartim suretke chushushke ilhamlanduridighan reqemlik heriketke yetekchilik qildi.
bu dunyawi murajietname xelqara kechurum teshkilati2021-yili 6-ayda bashlighan we shinjangdiki musulmanlargha qaritilghan xalighanche tutup turush we bashqa eghir kishilik hoquq depsendichilikige xatime berishni telep qilghan xelqaraliq herikitining bir qismi idi.
bu paaliyette emeliyette yighiwelish lagerliri bolghan «qayta terbiylesh merkezliri»de xalighanche tutup turulghan yaki uzun yilliq qamaq jazasigha hokum qilinghan 60 nechche shexsning delosi gewdilenduruldi. bular peqet xitay dairiliri «terorluq» qa qarshi turush namida tutup turghan yuzminglighan, hetta bir milyondin kop bolghan er-ayallarning bir qismi xalas.
aililerning yngei guwahliqi
xelqara kechurum teshkilati shinjangda xalighanche qolgha elinghanlarning on nechche aile ezalirini ziyaret qildi we yeqinda ozlirining kechurmishlirini sozlep bergen yengi sinlarni tarqatti.
memet elining singlisi xeyrigul niyaz chetelde oqup qaytip kelgendin keyin qolgha elinghan, uning iz-deriki yoq. memeteli xelqara kechurum teshkilatigha: «eger men uning bilen qayta korushsem , men:« kechuru singlim, seni lagerdin qutulduralmidim »deymen» dedi.
adilening dadisi sadir eli ramizanda roza tutqanliqi uchun 2018-yili qolgha elinghan we 20 yilliq qamaq jazasigha hokum qilinghan. adile: «men hergiz chin qelbimdin xushal bolalmaymen, chunki dadam turmide yaki lagerda. xitay hokumiti nemishqa bizge bundaq qilidu? »dep soridi. u ozining 11 yildin buyan yurtini ziyaret qilalmighanliqini, shinjangdiki tughqanliri bilen bolghan alaqisini uzgenlikini eytti.
hazir norwegiyede yashaydighan uyghur paaliyetchi abduweli ayup xelqara kechurum teshkilatigha ozining terorluqqa qutratquluq qilish bilen eyiblinip shinjangda ayrim-ayrim halda 12 we 14 yilliq qamaq jazasini otewatqan singlisi sajidegul ayup we inisi erkin ayup heqqide sozlep berdi: «men her qetim birer ish qilghinimda buning ailem uchun xeterlik bolidighanliqini hes qilimen. ailemdikilerni jazadin hechkim qoghdiyalmaydu. bilimen, belkim mening sozlirim xitay hokumitini bek achchiqlanduridu, emma hech bolmighanda men xitay hokumitige ularning singlimni qiynishigha qarap turmaydighanliqimni bildurup qoymen. men emdi gep qilishtin qorqmaymen».
shinjangdiki depsendichilikning jawabkarliqi
2021-yili 6-ayda xelqara kechurum teshkilati doklat elan qilip, shinjangdiki uyghur, qazaq we musulmanlarni asas qilghan bashqa az sanliq milletlerning sistemiliq halda dolet teshkilligen kolliktip turmige solash, qiynash we ziyankeshliklerge duch kelgenlikini ilan xatirilidi.
xitay hokumiti shinjang weziyitining realliqini etirap qilishni, kishilik hoquq depsendichilikini toxtitishni yaki terepsiz we etrapliq tekshurush elip berip, jawabkar dep guman qilinghanlarni olum jazasigha murajiet qilmastin adil sotlashni putunley xalimaydighanliqini korsetti.
shuning bilen bir waqitta, b d t organliri we eza doletler bu depsendichiliklerge inkas qayturushta kechikip qaldi. derweqe, b d t kishilik hoquq kengishining yene bir yighini aldinqi hepte rayondiki qalaymiqanchiliqlarni bir terep qilish uchun hechqandaq resmiy tedbir qollanmay axirlashti.
xelqara kechurum teshkilati b d t gha eza doletlerni birlikte ornitip, xitayning shinjangdiki eghir kishilik hoquq depsendichilikini kuchluk eyibleshke hemde kuchluk, musteqil, xelqaraliq tekshurush mexanizmini yolgha qoyup, jawabkarliqni surushturushke chaqirdi.
agnes kallamard mundaq dedi: «otken tot yilda xelqara qanun boyiche eghir kishilik hoquqqa dexli-teruz qilish we jinayi qilmishlargha ait pakitlar kopeygen bolsimu , birleshken doletler teshkilati we uninggha eza doletler xitayning qilmishini surushturush mesuliyitini ada qilalmidi».
«xelqara jemiyet shinjangdiki musulmanlar uchun boghma halettiki realliqning qandaqtur ozini ongshiwalidighanliqini korsitishtin toxtitishi kerek. bek kop waqit israp bolup ketti. hazir b d t gha eza doletlerning shinjangdiki barliq kishilerning kishilik hoquqini qoghdash, xelqara qanun boyiche gumanliq jinayetlerni tekshurush we mesuliyetni surushturush mejburiyiti bar».
2021-yili 13-oktebir
