turkiyediki asasliq oktichi partiyelerdin biri bolghan iyi partiyesi 14-dekabir enqerede chong tipliq axbarat ilan qilish yighini otkuzup, «uyghur aptonom rayonidiki insan heqliri doklati» serlewhelik doklat elan qildi.
mezkur doklat huseyin rashit ependining yetekchilikide bir yilgha yeqin waqit serp qilinip teyyarlanghan bolup, on babtin teshkil tapqan. doklat nowette dunyaning herqaysi jayliridiki 12 dolette yashawatqan 53 jaza lageri shahiti we xitay turmiliride qiyin-qistaqlargha, ziyankeshlikke uchrighan kishiler bilen herxil yosunda sohbet otkuzulup, ispat toplash arqiliq teyyarlanghan.
14-dekabir iyi partiyesi teshkilligen doklat elan qilish yighinigha turkiyediki jumhuriyet xelq partiyesi, kelechek partiyesi, hur dewa partiyesi, yengi refah partiyesi, memliket partiyesi qatarliq partiyelerning wekilliri ishtirak qilghan.
yighinda iyi partiyesi reisi meral aqshener xanim nutqini «uyghur qerindashlirimiz beshimizning taji» degen soz bilen bashlighan. u sozide dini uchun, medeniyiti uchun, bashqilar bilen oxshash millet bolmighanliqi uchun, bashqa yurtlargha kochushke mejbur bolush azabini turklerning kop qetim tartqanliqini, emma turk xelqining bugunki kunlerde buni untughanliqini, uyghur turklirining hazir ene shu azabliq kunlerni beshidin kechuruwatqanliqini, uyghurlar koruwatqan eghir kunlerni untumasliq uchun, ularning derd-elemlirini xelqaragha bildurush uchun bu yerge yighilghanliqini, xelqarada kuchluk kuntertipke kelturush meqsitide mezkur doklatni teyyarlighanliqini, ozining xitayning uyghurlargha ijra qiliwatqan irqiy qirghinchiliq jinayitige qarshi awaz chiqarghanliqi uchun, tehditke uchrighanliqini bildurgen. u sozide uyghurlarning nomusining emeliyette turklerning nomusi ikenlikini, bashqilarningmu uyghurlar bashtin kechuruwatqan eghir kunlerni untumasliqi kereklikini tekitligen.
mezkur doklat 14-dekabir elan qilinghan bolup, uyghurche, turkche, inglizche we xitayche tot tilda teyyarlanghan. doklatta aldi bilen xitayning sherqiy turkistanda qandaq jinayetlerni sadir qiliwatqanliqi, sherqiy turkistandiki eghir basturush siyasitining meqsiti heqqide tepsiliy toxtilish arqiliq, xitayning atalmish «terrorluqqa qarshi turush» namida sherqiy turkistan xelqini basturush jinayetlirini xelqara jemiyet aldida yolluq korsitishke tirishqanliqi, xitayning bu rezil pilanining 11-sentebir weqesidin tartip bashlanghanliqi, xitay rejimining xelqaraning terrorluqqa qarshi endishisini suyiistemal qilip, sherqiy turkistandiki irqiy we diniy perqlerni yoqitish siyasitini ijra qilishqa bashlighanliqi korsitilgen.
doklatta xitay rejimining uyghurlarni asas qilghan halda turluk basturush wasitiliri bilen, sherqiy turkistan xelqige toldurghili bolmighudek derijide ziyankeshlik qilghanliqi, sherqiy turkistan xelqini herxil bahaniler bilen yoqitish arqiliq, bu zeminini tamamen yutuwelip, atalmish «bir belbagh, bir yol» soda pilanini tereqqiy qildurush we dunyani soda liniyesi bilen kontrol qilish heqqide xam xiyal qiliwatqanliqi qeyt qilip otulgen.
doklatta yene xitayning xelqaraliq terrorchiliqqa qarshi endishisini suyiistemal qilghan asasta, 2001-yilidin keyin basturush suritini tezlitip, uyghurlarning ana til maaripi, diniy erkinlik qatarliq eng eqelliy heq-hoquqlirini putunley depsende qilishqa bashlighanliqi, xitayning sherqiy turkistandiki depsendichilik qilmishlirining kunseri eghirliship barghanliqi, 2016-yilighiche bolghan ariliqta sewebsiz tutqun qilinip, kishining eqlige kelmeydighan turluk bohtanlar bilen 10 nechche yillap kesilgen kishilerning shiddet bilen kopeygenliki qeyt qilinghan.
doklatta yene 2015- we 2016-yilliri xitayning sherqiy turkistandiki basturush jinayitini yene bir baldaq eghirlashturghanliqi, sherqiy turkistanning herqaysi wilayet, sheherliridiki omumyuzluk tutqun qilish herikitini qattiq ijra qilish bilen birge, uzun yillardin beri pasport berilmey kelgen uyghurlargha pasport bejirip berishke bashlighanliqi, xitayning mezkur siyasitidiki rezil meqsitining sherqiy turkistan xelqining bir qismini chet elge chiqiriwetish arqiliq kozdin yoqitish ikenliki, sherqiy turkistanda qalghan uyghurlarni jaza lageri we turmilerge keng-kolemlik qamash herikiti ijra qilishqa bashlighanliqi bildurulgen.
doklatta yene xitay axbarat organliri ashkarilighan materiyallarni ispat qilish asasida, 2016-yilidin 2019-yilghiche bolghan ariliqta 4 milyon 720 minggha yeqin kishining atalmish «kespiy terbiyelesh merkizi» namidiki jaza lagergha solanghanliqi, 2017-, 2018-yilliridin 2019-yili yilighiche jaza lageri inshaatliri qurulushini tez surette dawamlashturghanliqi, 2020-yilighiche yengidin selinghan jaza lagerining 380 ge yetkenliki, lager kolimining eshishigha qarimay, keyinki yengi tutqunlargha orun boshitish uchun bir qisim kishilerning nazaret astida qoyup berilgenliki, 2016-yilidin 2021-yili 6-aygha qeder 7 milyon 78 ming kishining jaza lagerigha elip ketilgenliki korsitilgen.
doklatta yene xitay rejimining atalmish «islam dinini xitaylashturush», «dinni sotsiyalizm jemiyitige uyghunlashturush» namida musulmanlarni jaza lageri we turmilerge solap, dindin chiqishqa mejburlash, ziyankeshlik qilish wasitiliri bilen islam dinini basturush qatarliq siyasetlerni ijra qilghanliqi, uzun yilliq tarixqa ige meschitlerni cheqiwetkenliki, bir qisim meschitlerni kongul echish ornigha ozgertkenliki, yene qismen meschitlerning tashqi korunushlirini xitay milliy uslubigha ozgertkenliki, uyghur medeniyitini yoqitishni nishan qilip, qebristanliqlargha buzghunchiliq qilghanliqi, herxil bahaniler bilen cheqiwetken yaki buzuwetken meschitlerning 16 mingdin ashidighanliqi bayan qilinghan, shundaqla xitayning quran kerim we islam dinigha alaqidar kitablarni putunley cheklep yighiwalghanliqi, hetta quran kerimni ashkara koydurgenliki, ailiside quran kerim saqlighan musulmanlarnimu eghir jazalighanliqi qeyt qilinghan.
doklatta yene ata-anisi jaza lagerigha qamalghanliqi seweblik ige-chaqisiz qalghan balilarni balilar lagerigha yighiwalghanliqi, uyghur kulturi muhitidin putunley ayrilghan balilarni assimilyatsiye qilishni pilanlighanliqi, hetta ularni yeqin tughqanliri bilenmu korushturmey, tamamen xitay ideologiyesi bilen terbiyelep yetishturuwatqanliqi bildurulgen.
doklatta xitayning yersharilashqan ishlepchiqirish zenjirining muhim bir qisimi bolghan sherqiy turkistandiki mejburiy emgek merkezliri we bu merkezlerni qandaq bashquridighanliqi, uyghurlarni asas qilghan sherqiy turkistan xelqining nowette duch keliwatqan tehditliri, chet elde yashawatqan uyghurlarning sherqiy turkistandiki aile ezaliri bilen alaqilishalmaydighanliqi, xitaygha qayturup ketish uchun xitay bilen munasiwiti yaxshi doletler teripidin kelgen tehditlerning intayin eghir ikenliki, xitayning sherqiy turkistanda ijra qiliwatqan jinayetlirining birleshken doletler teshkilatining qarari bilen tuzup chiqilghan «irqiy qirghinchiliq, insaniyetke qarshi jinayet» olchimige chushidighanliqi qeyt qilinghan.
doklatta yene xitayning sherqiy turkistanda ijra qiliwatqan insan heqliri depsendichiliki ipadilengen qisturma resimler qoyulghan bolup, xitayning jinayi qilmishliri teximu gewdilendurup berilgen.
doklat elan qilish yighini otkuzulgen zalning sirtida yene xitayning jinayetliri we uyghur xelqining nowettiki teqdiri eks etturulgen suret korgezmisi otkuzulgen.
2021-yili 15-dekabir
