hemmimiz bilgendek,bundin ikki hepte burun rossiye armiyisi okrainagha tajawuz qildi. shundin buyan putun dunyaning diqqiti bu urushqa merkezleshti. yawropaning siyasi, herbi we ixtisadi weziyiti birdinla astin- ustun bolup ketti.
bu urushta manga eng tesir qilghan ishlardin biri, okraina pirizdinti wolodimir seliniskining qehrimanliqi boldi.
putinning bu qetimqi urushtin yetmekchi bolghan birinchi meqsidi seliniskini yoqutush idi,xewerlerge qarighanda seliniski hazirghiche uninggha qilinghan 10 qetimdin artuq suyqesttin aman qaptu. shundaq bolushigha qarimay u urush bashlanghan kundin etibaren kastum- burulkini selip tashlap mashreng herbi kiyim kiyp, wetinini qoghdashqan atlanghan bir jengchige aylandi. paytext kiew kochilirida neqmeydandin okraina xelqige we putun dunyagha merdane, tesirlik nutuqlarni sozlep, ozining helihem hayat ikenligini,kiewdin hergiz ayrilmaydighanliqini, tajawuzchi dushmenge qarshi wetinini qoghdash yolida adeqqiche jeng qilidighanliqini jakalidi! baydin hokumitining amrekigha kelip panahlinish tekliwini ret qilip «bu yerde hazir urush boluwatidu, manga keriki seper emes oq-dora» didi. u yene, yawropa dolet bashliqlirining okraina urushi heqqide chilghan sinliq yighinida soz qilip, « bu meni axirqi qetim hayat korushungla bolup qelishi mumkin..» digende yighingha qatnishiwatqan dolet bashliqliri koz yeshi qilishti. uning bu xil baturane herkiti, olumdin qorqmas rohi we alahide ipadilesh - nutuq talanti, bir tereptin okraina xelqige medet berip tajawuzchi dushmenge qarshi adaqqiche jeng qilish iradisini chingitti. netijide,okraina esker we xelqi rus armiyisige qaxshatquch zerbe berip, putiining chaqmaq tezlikide urush qilip, bir heptige qalmay okrainani igellep bolush we seliniski hokumitini aghdurush pilanini bitchit qilip tashlidi. yene bir tereptin,dunya ehlining qayillighi we hormitini qozghidi, amreka we yawropa doletliridin herbi, ixtisadi yardemler we pidai eskerler ukrainagha seldek eqishqa bashlidi.
shundaq qilip, wolodimir seliniski urush bashlinip bir hepte ichidila adettiki bir pirizdintliqtin dunyawi meshhur shexske, zamanimizning buyuk bir qehrimanigha aylandi! beziler uni, ikkinchi dunya urushi mezgilidiki engilyening dunyagha meshhur bash minstiri cherchilgha oxshatti.
pirizdint seliniski, insaniyetning qehrimanliq dewrining texi axirlashmighanliqini, doliti we milliti dushmenning tajawuzigha uchrap munqerz bolush xetiri astida qalghanda, heqiqi dolet bashliqi, bir lidir, bir yol bashlughuchining qandaq bolushi kereklikini oz emilyiti arqiliq dunyagha yene bir qetim jakarlidi!
insaniyet tarixda dolet peyda bolghandin tartip,bir el(dolet, millet) ning hokumdarining eqil- parasiti, jenglerdiki baturliqi we elni idare qilish qabilyitining qandaq bolushi kop hallarda shu elning qudret tepishi yaki xarapliship bashqilargha qaram bolushi, gullinishi yaki chushkunlukke petishini belguleydighan hel qilghuch amil bolup keldi. dunya tarixida otken buyuk aleksandir makidoniski(iskender zulqerneyin),rim impiraturi keyser awgustus,yawropa hon imperiyesining qurghuchisi atella,chinggizxan,aqsaq tumur(tumur leng) qanuni sultan sulayman,rus imperiyesining asasini salghuchi buyuk petir,imperatur napalion,turkiye jumhuryitining qurghuchisi mustapa kamal...ene shundaq her tereplime yetishken buyuk hokumdar,parasetlik yol bashchi we batur jengchilerdin idi.
oz ejdatlirimizning tarixini waraqlisaq,tarix riwayetlerdiki buyuk turan padishahliridin alip ertunga, tumaris xatun,buyuk hon imperiyesining qurghuchisi batur tengriqut(oghuzxan), qudretlik urxun uyghur xanliqining qurghuchisi qutlugh kol bige xaqan,idiqut uyghur xanliqining qurghuchisi shahzade pantekin, buyuk qaraxannilar xanliqining qurghuchisi bilge kol qadirxan, sultan sutuq bughraxan, yerken seidiye xanliqining qurghuchisi sultan seidxanlarmu ene shundaq eqil, bilim, shijaet we pem-parasette yetishken hokumdarlar,yol bashchilar idi. ularning zamanida millitimiz hor yashidi, dolet qudret tapti, pen- medeniyet rawajlandi.
minglarche epsuski,axirqi 400 yilliq tariximizda bizdin,yuqarda mubarek isimliri zikri qilinghan zatlirimizgha oxshighan milletni qudet tapquzidighan,doletni dushmenning tajawuzidin qoghdap qalalaydighan buyuk hokumiranlar chiqmidi. shunung uchunmu, uyghur millitining yeqinqi 300 yildin artuq asaretlik tarixi,qehrimangha eng muhtaj bolghan emma erishelmigen hesret- nadametlik tarix bolup qaldi. tarixtin birqanche misal:
miladi 1680- yili kuzde,munapiq appaq xoja, jungghar xanliqining padishasi ghaldan bashchiliqidiki 12 ming kishlik qoshungha yol bashlap yerken seidiye xanliqinng paytexti yerken shehrige hujum qildi. yerken seidiye xanliqining eyni zamandiki padishahi sultan ismailxan alaqe- zade bolup,textni qara taghliq sopi- ishanlargha tashlap berip junggharlargha teslim boldi. shuning bilen,1514- qurulghan yerken seidiye xanliqi yimirildi,musteqil dolitimizdin ayrilduq, yatlarning tapini astidki asaretlik hayatimiz bashlandi! men bugunki pajielik tarixmizning bashlinish nuqtisi bolghan ashu tarixni oqughan kundin etibaren talay qetimlap,« nawada ismailxan bash bolup qattiq urushup qalmaqlarni meghlup qilghan, munapiq appaq xojini olturgen bolsa belkim yerken xanliqi yiqilmighan,millitimiz keyinki pajielik qismetlerge yoluqmas bolghidi..., hich bolmisa,junggharlar bilen adaqqiche urushup jeng meydanida shehit bolup ketken bolsa tarixta qehriman bolup nami qalmasmidi..» digenlerni oyludum.
yerken seidiye xanliqi tarix sehnisidin chushkendin tartip taki 1865- yili yaqup beg musteqil alte sheher(qeshqeriye) dolitini qurghuche bolghan arliqta,deslep junggharlarning, keyin manjularning mustemlikisige aylanghan wetinimizde,aq taghliq we qara taghliqlar mezhipige mensup bolghan xoja- ishanlar dini we siyasi yetekchi, yol bashchi(lidir) supitide tarix sehnisige chiqti. bulardin beziliri awam xelqning heddi- hisapsiz qurban berishliri bedilige tajawuzchi dushmenni qoghlap chiqirip qisqa muddetke bolsimu padishahliq textide olturushqa muyesser boldi, emma, tajawuzchi kuchler qayturma hujum qilip kelgende bolsa, bularning hichbiri axirghiche qarshiliq korsetmidi, hichbiri jeng meydanida olmestin, belkim perghanige yaki bedexshan(hazirqi tajikistanning sherqi jenubi,abghanistanning sherqi shimali) gha qechish dawamida olturuldi yaki qoqand xanliqida panahlandi. bularning ichide ijabi ish- izliri bilen tilgha elishqa erziydighini xoja jahan we jahangir xoja bolup, bularmu axirqi hisapta jeng meydanida emes, pamir taghlirigha qachqan yeridin tutulup qelip reqipliri terepidin olturuldi.
emdi 1865- 1877- yilghiche wetinimizde qurulghan alte sheher(qeshqeriye) dolitige musteqil padishahliq qilghan yaqup begning qandaq olgenlikige qarayli. 1877- yili zozongtang sherqi turkistanni qaytidin ishghal qilish uchun wetinimizning sherqi chegrasigha qoshun tartip kelip, uzuq- tuluk toluqliwelish,rossiyening yardimini qolgha kelturush we yaqupbeg hakimyitini ichki qisimdin parchilash suyqestlirini uyushturush gherizide birqanche ay jim yetiwalghanda,yaqupbeg xitaylar bilen urush qilish uchun korligha 70 ming kishlik qoshun,turpangha qoshungha bir- ikki yilgha yetkudek ash- uzuq toplighan idi. belkim,zozungtang qoshunigha aldin qol salghan ue yaki dushmen qumulgha besip kelgende qattiq urushqan bolsa belkim zozungtangni meghlup qilalishi mumkin idi. tarix uqughanlargha melum bolghinidek,zozungtang qoshun tartip kelishtin burun, ching sulalisi ordisida "shinjang(sherqi turkistanni) tashliwetip kuchimizni jenuptiki dengiz mudepesini kuchlendurushke serp qilamduq yaki shinjang(sherqi turkistan)ni qayta ishghal qilamduq?" digen mesile ustide qattiq talash-tartish bolghan, zozungtangning qattiq turiwelishi bilen padishah uning qoshun tartishgha ijazet bergen idi. nawada zozungtang birla qetim yengilgen bolsa,ching sulalisi sherqi turkistanni qayta ishghal qilish niyitidin waz kechishi mumkin idi, chunki uning her jehettin ajizlap zawalliqqa yuzliniwatqan mezgili bolup uzun muddetllik urushqa berdashliq berelmeytti. tolumu epsuski, yaqup beg urushmay korlida yetiwaldi. aqiwet, 1877- yili zozungtanggha setilghan munapiq niyaz beg teripidin zeherlep olturuldi. turpangha toplanghan ashliq, uzuq-tulukke ot qoyuwetilip kul boldi. men yene talay qetimlap, " yaqupbeg hichbolmisa zozungtang bilen bolghan bolghan urushta jeng qilip olgen bolsa, tarixqa shehit, qehriman – digen shereplik namlar bilen putulmesmidi..." digenlerni oyludum. bu heqte, ali mekteptiki ustazim, merhum yarmuhemmet tahir tughluq ependim, bir qetim ders arisida " eger yaqupbeg hakimyiti yene 10 yil dawam qilalighan bolsa bugunki teqdirimiz tamamen bashqiche bolatti..» digini hazirmu esimde.
emma,shunimu ten elishimiz kerekki, millitimizni horlukke erishturidighan buyuk yol bashchilar chiqmighini bilen, horlukke teshna bolghan awam xelqimiz horluk uchun toxtimay kuresh qildi, sansiz qurbanlarni berdi, nurghun xelq qehrimanliri yetiship chiqti. mesilen, yette qizlirim, nuzugum, sadir pelwan,tumur xelipe...we bashqilar.
(esletme: «qehrimanliq hesriti» digen mawzuda memet emin hezret ependim 2009- yili bir parche nesir elan qilghan bolup, u eser mawzusini intayin yaqturghan idim. men yazmaqchi bolghan ushbu yazmigha yenila ashu mawzuni uyghun kordum. perqlendurush yustidin (2) ni qoshup qoydum)
