istanbulda paaliyet elip beriwatqan sherqiy turkistan insan heqlirini kozitish jemiyiti 22-mart «sherqiy turkistan irqiy qirghinchiliqi» serlewhelik yengi doklatining turkche nusxisini elan qildi.
mezkur doklat tot bolumdin terkib tapqan bolup, doklatning beshida sherqiy turkistanning xitay tajawuzidin ilgiriki omumiy weziyiti, xitayning sherqiy turkistangha tajawuz qilish tarixi, ishghaliyettin keyin sherqiy turkistanda ijra qilghan islam dinigha we musulmanlargha qarshi wehshiyane siyasetliri we irqiy qirghinchiliq jinayiti sanliq melumatlar bilen ispatlap berilgen.
doklatta munular tilgha elinghan: «xitay sherqiy turkistangha tajawuz qilip kirgen 1949-yili sherqiy turkistanda 29 ming 500 meschit bar bolup, 1965-yilighiche 15 ming 400 meschitni mejburiy cheqiwetilgen. atalmish «medeniyet inqilabi»ning axirqi mezgilide eslide bar bolghan 14 ming 100 meschit xitay teripidin herxil bahaniler bilen uzluksiz cheqilip, aranla 1400 meschit qalghan».
doklatta yene xitayning sherqiy turkistangha tajawuz qilip 10 yil otkendin keyin irqiy qirghinchiliq jinayitini resmiy bashlighanliqi, 1962-yilliri 60 mingdin artuq sherqiy turkistan xelqining xitayning basturush siyasiti seweblik qazaqistangha kochushke mejbur bolghanliqi, shundaqla xitay 1966-yilidin 1976-yilighiche sherqiy turkistanda ijra qilghan atalmish «medeniyet inqilabi» mezgilidiki qirghin qilish, islam dinini basturush siyasetliri delil-pakitliq ispatlap berilgen. undin bashqa 1997-yili ghulja shehiride xitayning sewebsiz tutqun qilish qilmishigha qarshi naraziliq namayishi otkuzgen 3000 yashni tutqun qilghanliqi we shu weqeni bahane qilip, sherqiy turkistan teweside yene 65 ming kishini tutqun qilghanliqi, 2009-yili urumchi qirghinchiliqidiki wehshiy basturushta az degende 1500 kishini tutqun qilghanliqi qatarliq jinayetlirining jeryani we uning sherqiy turkistan weziyitige korsetken tesiri tepsiliy bayan qilinghan.
doklatta yene xitayning sherqiy turkistan xelqini iman-etiqadi, milliy kimliki, qimmet qarashliridin waz kechishke mejburlighanliqi, sherqiy turkistan xelqini putunley xitaylashturushtek rezil pilanigha asasen, 2014-yilidin bashlap zor kolemde jaza lageri tesis qilghanliqi, 2017-yilidin 2020-yilighiche jaza lagerlirining 1400 din ashqanliqi, lagerlargha qamalghanlarning 2018-yili uch milyondin ashqanliqi, nowette bolsa besh milyondin eship ketkenliki, undin bashqa xitay rejimining 2019-yilighiche zor turkumdiki uyghur osmurlirini xitayning yataqliq mekteplirige solap, uyghur medeniyet muhitidin ayrighan asasta assimilyatsiye qilip terbiyeleshke bashlighanliqi delil-ispatlar bilen otturigha qoyulghan.
undin bashqa doklatta yene yeqinqi dewrlerde bosniye, arakan qatarliq dolet we rayonlardiki yuz bergen irqiy qirghinchiliq nowette xitay sherqiy turkistanda ijra qiliwatqan irqiy qirghinchiliq bilen sanliq melumat, dawam qilish jeryani qatarliq nuqtilar boyiche selishturma qilinghan we xitayning sherqiy turkistandiki irqiy qirghinchiliq jinayitide ziyankeshlikke uchrighanlarning kopluk jehettin aldinqi orunda turidighanliqi tekitlengen.
doklatta yene xitay izchil inkar qilip keliwatqan mejburiy emgekke selish jinayiti, nopus cheklesh uchun yolgha qoyghan mejburiy tughmas qiliwetish jinayetliri emeliy delil-ispatlar arqiliq yorutup berilgen. jumlidin xitay rejimi 2017-yilidin 2019-yilighiche atalmish «eshincha emgek kuchini yotkep ishqa orunlashturush» namida sherqiy turkistandin xitay olkilirige surgun qilip, mejburiy emgekke salghanlarning 800 mingdin ashqanliqi, bir turkum doletlerning xitayning «irqiy qirghinchiliq», «insaniyetke qarshi jinayet» sadir qilghanliqi heqqidiki qararliri, xelqaradiki musteqil sot kollegiyesining xitayning jinayetliri heqqide chiqarghan hokumi, xitayning qirghinchiliq yurguzushtiki meqsiti, asasliq wasitiliri delil-ispatlar bilen otturigha qoyulghan.
menbe: istiqlal xewerliri
