mesjidi herem

 

mesjid herem ― yer yuzidiki jimi mesjidlerning eng sherepliki we eng ulughi bolup, musulmanlarning qiblisidur. allah taala quran kerimde mesjidi heremni teriplep: ﴿heqiqeten insanlargha (ibadet uchun) tunji selinghan oy mekkididur, mubarektur, jahan ehlige hidayettur﴾([1]) degen. mesjid herem mekke mukerreme shehirining merkizige jaylashqan

 

mesjidi heremning hazirqi kolimi

 

mesjidi heremning hazirqi kolimi 190 ming kwadrat metir kelidu. uningda burun 300 mingdin koprek kishi birla waqitta namaz oquyalaytti. dawamliq kengeytilip keldi. 1960- yillarning axirqi mezgilide seudi erebistani hokumiti 250 milyon amerika dolliri serp qilip mesjidi heremni kengeytip yasap chiqip, birla waqitta 600 ming adem namaz oquyalaydighan, hej we omre qilghuchilarmu qistalmaydighan haletke kelturidu. 1988- yili mesjidi heremni kengeytish pilani boyiche qurulush bashlinip, 1994-yilining beshida bu qurulush tamamlanghan. padishah abdullahning zamanidiki kengeytishtin hazir ikki milyon adem bir waqitta namaz oquyalaydu. mesjidi heremning astigha putunley issiq otmeydighan we hemishe soghuq turidighan mermer tash yeyilghan. mesjidi heremning on uch munarisi bolup, her birining egizliki 92 metir kelidu.

 

mesjidi heremning bina qilinishi

 

mesjidi heremning tarixi kebe bilen munasiwetlik bolup, adem eleyhissalamning zamanida kebe bina bolghandin biri mesjid herem mewjudtur. adem eleyhissalam alemdin otup bir qanche esirler jeryanida kebe her xil tebiiy apetler seweblik yeqilip, uning ulidin bashqa putun tamliri qum barxanliri astida qalghan we mesjidi heremningmu izi qalmighan. ibrahim eleyhissalamning zamanigha kelgende allah taala uninggha wehyi qilish arqiliq kebining ornini korsetken we ibrahim eleyhissalam oghli ismail eleyhissalam bilen birlikte kebining ulini qayta qopurup chiqqanda mesjidi heremmu eslige kelgen.

 

islamdin keyinki mesjid herem

 

peyghember eleyhissalam we birinchi xelipe ebu bekri reziyellahu enhuning zamanida, mesjid herem kengeytilmigen.

 

ikkinchi xelipe omer ibni xettab reziyellahu enhuning dewride heremning dairisini kengeytidu we uninggha derwazilarni bekitidu. meqamu ibrahim eslide kebining temigha chaplashturulghan halda bolup, xelipe omer hajilarning tawab qilish jeryanidiki qiyinchiliqlirini korgendin keyin, meqamu ibrahimni kebe temidin yiraqlashturup hazirqi ornigha bekitidu. shuning bilen xelipe omer tarixta meqamu ibrahimni kebining temidin yiraqlashturghan we mesjidi heremge derwazilarni bekitken tunji kishi bolup qalidu.

 

uchinchi xelipe osman reziyellahu enhuning zamanigha kelgende mesjidi heremni teximu kengeytip, uninggha rawaqlarni bina qilidu. shuning bilen xelipe osman mesjidi heremge tunji bolup rawaqlarni bina qilghan shexs bolup tarixqa qeyt qilinidu.

 

heremning chigrasi

 

herem toghruluq kelgen sheriet delilliri tot xil menide kelgen. mesjid herem sozidin gah mekkidiki otturisigha kebe jaylashqan mesjidning ozila meqset qilinidu. gah uningdin mesjid herem we uning etrapidiki jaylar meqset qilinidu. gah uningdin mekke shehiri meqset qilinidu. gah uningdin mekke shehiri bilen heremning hemmisi meqset qilinidu. herem bilen uning chigrisining ichidiki jaylarning hemmisi herem hesablinidu. heremning chegrisini tunji bolup sizghan kishi ibrahim eleyhissalam bolup, perishte jibriilning korsetmisige asasen sizip chiqqan. peyghembirimiz muhemmed eleyhissalam mekke azat bolghandin keyin temim ibni esed el xuzaiy degen kishini ewetip heremning chegrisini qaytidin yengilatqan. heremning hazirqi chegrisi peyghember eleyhissalam yengilatqan chegrining ozidur.

 

heremning xususiyetliri

 

allah taala herem uchun mexsus ehkamlar we prinsiplarni bekitken. mesilen: heremning chegrisi ichidiki jaylarda urush qilish, haywanlarni, qushlarni owlash, heremning derexlirini kesish, ozi ungen osumluklerni uzush qetiy meni qilinidu. heremning eng ulugh teripi shuki, heremde qilinghan yaxshi emellerge hessilep sawab berilidu. hetta peyghember eleyhissalam: «mening bu mesjidimde bir wax namaz oqughanning sawabi bashqa mesjidlerde ming wax namaz oqughandin ewzeldur. mesjidi heremde bir wax namaz oqushning sawabi bashqa mesjidlerde yuzming wax namaz oqughandin ewzeldur»([2]). degen.

 

olimalar bir wax namazgha yuzming wax namazning sawabi yezilish xususiyiti heremning hemmisini(mekke shehirini) oz ichige alamdu yaki mesjidi heremgila xasmu? degen mesile ustide ixtilaplashqan. eng toghra we delil – ispat jehettin eng kuchluk qarash mekke shehirining hemmisini oz ichige alidu, degen qarashtur. shundaqtimu mesjidi heremning ichide oqulghan namazning eng ewzel ikenlikide hech ixtilap yoqtur. seudi erebistanining sabiq muptisi merhum abdulla ibni baz mundaq degen:«herem chigrisining ichidiki jaylarning hemmisi mesjidi heremdin sanilidighanliqigha dalalet qilidighan ayet we hedislarning rohigha asasen, mesjidi heremde oqulghan namazgha wede qilinghan hessilep sawab herem chigrisidiki jaylarning ichide oqulghan namazlarnimu oz ichige alidu. dunyada mekkidiki mesjid herem bilen medinidiki peyghember mesjididin bashqa herem yoq. pelestindiki mesjidi eqsa bilen ulugh we beriketlik mesjid bolup hesablansimu, u herem deyilmeydu».

 

kebe we uning tarixi

 

kebe - musulmanlarning qiblisi, eqidining munari we ibadetning remzidur. quran kerimde ﴿allah urush qilish meni qilinghan kebini insanlar uchun yuksilish wesilisi qildi﴾([3]) deyilgen.

 

kebe ― kub shekillik oy degen menide bolup, mesjidi heremning otturisigha jaylashqan kul reng tashtin qurulghan eng qedimiy ibadet oyidur. kebe beytullah (allahning oyi), beytul etiq (qedimiy oy) we beytul herem ( qan tokush cheklengen oy)dep atilidu.

 

kebini adem eleyhissalam allahqa ibadet qilish uchun kebini bina qilip, uningda baliliri bilen birge ibadet qilip otken. bir hediste, nuh eleyhissalam bilen hud eleyhissalamning kebige berip hej qilghanliqi bayan qilinghan. melumki, nuh we hud eleyhissalamlar ibrahim eleyhissalamdin burun otken peyghemberler idi. chong bir selning kelishi seweblik kebe yiqilip yer bilen teng bolup ketken. peqet tamlirining uli qum barxanliri astida komulup qalghan bolup, ibrahim eleyhissalam oghli ismail eleyhissalam bilen birlikte allah taaladin kelgen wehyige asasen kebining ulini qaytidin qopurghan. ibrahim eleyhissalam kebini tunji bina qilghan kishi emes, belki kebining ulini qum barxanliri astidin qayta qopurup chiqqan kishidur. ibrahim eleyhissalam ulini qopurghan kebining egizliki toqquz gez(tot metir etrapida), kengliki 22 gez (11metir etrapida) we uzunliqi 32 gez(15metir etrapida) idi. kebining usti ochuq, derwazisiz ikki ishiki bar idi. ibrahim eleyhissalam hejerul eswedni kebini tawap qilishta bashlaydighan orun supitide hazirqi ornigha bekitken.

 

kebining remont qilinish jeryani

 

ibrahim eleyhissalamdin keyin emaliqeler, keyinche jurhumlar, andin peyghember eleyhissalamning 5- bowisi qusey ibni kilab kebini bir qanche qetim remont qilidu. mekkini sel besish seweblik kebining bir boluki yiqilip ketkende, ereblerning qureysh qebilisidikiler qayta remont qilish qararigha kelgen bolsimu, kebini yiqishtin qorqidu. kebini yiqsa ulargha allahning azabi kelishidin qorqup ikkilinip qalidu. shu waqitta wehb ibni emr degen kishi otturigha chushup«allah bizning yaxshi niyitimizni bilidu, biz peqet yaxshi ishni niyet qilduq»deydu we kebining bir teripini cheqip tashlaydu. bashqilar uninggha bir balayi – ayet yetishini kozitip tarqilip ketidu. etisi qarisa kebini chaqqan wehb ibni emrge hech nerse bolmighanliqini korup, hemme birlikte kebini yiqitip tashlaydu. shuning bilen kebini qayta bina qilish seperwerliki bashlinip her bir qebile kebining bir teripini bina qilishni oz ustige elip kebini putturup chiqidu.

 

kebining ishiki

 

kebining ishiki ― kebining sherq teripige jaylashqan we yer yuzidin ½2 (ikki yerim metir) egizliktiki altun ishiktur. ishikning egizliki uch metr alte santmetir, kengliki bir metir 68 santmetir kelidu. bu ishik hijriye 1399 ـ yili 22 – zulqede (miladiye 1979-yili 14-oktebir)kuni 280 kilo sap altundin yasilip hazirqi ornigha qoyulghan.

 

kebining ishikige ismi yezilghan uyghur xettat

 

putun dunya musulmanlirining qiblisi bolghan ulugh kebining altun ishikige altun bilen yezilghan xushxetler arisida « abdurehim emin » degen isim helihem kozimizge cheliqidu. bu biz sozini qiliwatqan bir uyghur xettatning nami idi. putun dunya musulmanlirining qelbi telpunup turidighan we namaz hem dualirida uninggha yuzlinidighan ulughwar qiblisi - kebining her kuni minglarche kishi qolliri bilen esilip, yuzlirige surutup keliwatqan altun ishikige bir uyghurning nami yezilghanliqi uyghurlar uchun heqiqeten pexirlinishke tegishlik katta ishtur.

 

abdurehim emin hajim ana wetinimizning qarghiliq nahiyisidin bolup, xettatliqni mekke shehiride ogengen we 1962- yili seudi erebistanining mekke mukerreme shehiride «kebining yopughini toqush fabrikisi» qurulghandin beri shu fabrikining bashliqi bolup ishligen iken.

 

abdurehim emin hajim kebining 280 kilo sap altundin yasalghan ishikidiki xushxetlerni yazghan xettatning ozi idi.

 

xettat abdurehim emin 1925- yili qarghiliqtin bir kishining hemrahliqida seudi erebistanigha kelip, medine munewwere shehiride «daruleytam»da oqughan. 1938 –yili mekkige kelip yerleshken. u mekkide bir ustining yenida tikishchilikke shagirtliqqa kirip tikishni ogengen. biz 1950- yilliri mekkige kelginimizde, mekkining qedim kochiliridin «buxariy kochisi»dep atilidighan kochida bir qanche uyghurning dukini bolup, shu dukanlarning yenidiki bir tikish dukinida tikishchilik qilip olturghinini korgen idim. shuningdin 10 yaki 15 yil keyin, seudi erebistan hokumiti shu waqittiki misir reisi jamal abdunnasir bilen arisi buzulghanliq seweb bilen tarixtin biri misirdin keliwatqan kebining yopughini mekkige elip kelishtin tosqan we kebining yopughini ozimiz toquymiz degen meqset bilen mekkining hazirqi kona jidde yolida «kebining yopughini toqush fabrikisi» ni qurup chiqqan. abdurehim emin seudi erebistani tewesideusta xettat bolup tonulghanliqtin,u mezkur fabrikida kebining yopughigha xusnixetlerni yezish ishlirigha teyinlengen. keyinche shu fabrikining bashliqi bolghan.

 

xettat abdurehim emin hajim 1993- yili seudi erebistanining mekke mukerreme shehiride wapat bolghan iken.

 

kebining yopughi

 

bezi tarixiy menbeler kebige tunji bolup yopuq yapqan kishining ismail eleyhissalam ikenlikini sozlise, bezi menbeler peyghember eleyhissalamning ejdadliridin ednan degen kishining eng deslep kebige yopuq yapqanliqini sozleydu. emma ishenchlik riwayetler kebige miladiye350- yili tubbe ebu kereb degen kishining tunji bolup yopuq yapqanliqini sozleydu. shu tarixtin biri kebige yopuq yepish ishi dawam qilip kelgen. peyghember eleyhissalamning 5 – bowisi qusey ibni kilabning zamanigha kelgende, kebige her yili bir qetim yopuq yepish murasimi yolgha qoyulghan. peyghember eleyhissalam mekkini fethi qilghandin keyin kebige yemende toqulghan yopuq yepilghan. peyghember eleyhissalamdin keyin ebu bekri reziyellahu enhumu bu ishni dawamlashturghan. ikkinchi xelipe omerning zamanigha kelgende, kebige yapidighan yopuqni misirda toqutup kelishke bashlighan. misir shu zamandin taki 1962-yilighiche her yili kebige yopuq yepish sheripige nail bolup kelgen idi. 1962-yili seudi erebistanda «kebining yopughini toqush fabrikisi» qurulghandin keyin, kebige yopuq yepish sheripi seudi erebistan hokumitining qoligha otken. kebining yopuqi yilda bir qetim yenggushlinidu. kebining almashturulghan kona yopuqi parche- parche qilinip musulman doletlerdin kelgen munasiwetlik katta shexslerge hediye qilinidu. her yili hijriye zulhijje (12-ay)ning 1-kuni kebige yopuq yepish murasimi otkuzilidu. murasimgha mekke mukerreme rayonining emiri mutleq ishtirak qilidu.

 

kebining yopughining xirajiti

 

kebining yopuqi ezeldin misir hokumitining xirajiti bilen emes belki kebe uchun atalghan mexsus weqiptin xirajet qilinatti. oz waqtida padishah ismail qelawun misirdin uch yezini setiwelip uning pulini kebining yopughini toqush ishigha weqp qilghan. keyinche osman imperiyisining padishahi sultan selim yene yette yezini setiwelip unimu kebining yopughini toqush ishigha weqp qilghan iken. keyin muhemmed eli pasha misirda hakimiyet yuzguzgende, misir hokumiti terkibide kebining yopughini toqush muessesesi qurghan. shundin biri kebining yopughini toqush we ewetish ishliri misir hokumitining bashqurushigha otken.

 

kebige yopugh toqush fabrikisi

 

1962-yili mekke mukerreme shehiride «kebining yopuqini toqus fabrikisi» qurulup, shu yili seudi erebistanida tunji qetim toqup chiqilghan yopuq kutulgendinmu alahide esil we korkemlik bolup chiqqan. uyghur aptonom rayonining qarghiliq nahiyisidin kelgen abdurehim emin degen kishi kebining yopughini toqush fabrikisida xettat bolup ishligen, keyinche shu fabrikining bashliqi bolghan we kebining altun ishidiki xushxetlerni oz qoli bilen yazghan. fabrikida ishleydighanlarning omumi sani 240 kishi bolup, kebining yopughining putup chiqishi uchun ishchilarning maashi we kereklik xam eshya chiqimlirining hemmisini qoshqanda yiligha 17 milyon riyal(4.5 milyon amerika dolliri) serp qilinidu.

 

kebining yopughining renggi

 

kebige yopuq yepish paaliyiti bashlanghan uzun esirlik tarixtin beri her yili kebige yepilip kelgen yopuqlar yopuqlarni teyyarlighuchilarning xahishi boyiche herxil shekilde we herxil rengde we herxil materiyalda toqulup kelgen. peqet abbasiylar xelipisi nasirning zamanigha kelgende kebige yepilidighan yopuqning qara renglik yipektin toqulushi qanunlashturilidu. shundin beri ta hazirghiche kebining yopuqi qara renglik yipektin toqulup kelmekte.

 

kebining hazirqi yopughi

 

mesjidi heremge kirgen kishining kozige eng aldi bilen heremning otturisida qed kotirip turghan kebe cheqilidu. kebige qara renglik yipek yopuq yepilghan. yopuqning otturisigha 47 metir uzunluqta, 14 metir kenglikte, 95 satimetir kenglikte, altundin hel berilgen 120 kilogramma kumush yip bilen quran kerim ayetliri keshtilengen.

 

2022-yili 27-awghust