1933-yili 12-noyabir qeshqerde qurulghan sherqiy turkistan islam jumhuriyiti bilen 1944-yili 12-noyabir ghuljida qurulghan sherqiy turkistan jumhuriyitining qurulush kunini xatirileymiz. zulumgha tiz pukmes rohi bilen azadliq we musteqilliq bayriqini koklerde perwaz qildurughan qehriman ejdadlirimizni we shehitlirimizni yad etimiz. eng qisqa zamanda xitay zulmidin qutulup, musteqil sherqiy turkistan jumhuriyitining qurulushigha tilekdashliq bildurimiz!
20- esirning aldinqi yerimida dunyada mislisiz ozgirishler yuz berdi. dunyaning kona mustemlikichilirining esirlerge sozulghan dunyagha xoja bolush chushliri dunyani qaytidin bolushush kureshlirining netijiside otturigha chiqqan dunya urushliri bilen yoqqa chiqti. alamshumul imperiyeler chong – kichik milliy doletlerge parchilandi. epsuski, bu ozgirishler dunyada mustemlike we zulumning axirlashqanlidin derek bermeytti. eksiche, mustemlikichiler, mustemlike shekilliri we wastiliri ozgergen idi. buning bilen nurghun milletler oz teqdiri ustide jiddiy we texirsiz oylinish waqtining yetip kelgenlikini hes qilishti – dunyada mustemlike, jahangirlik, zorawanliq we zulumgha qarshi horluk, azadliq, musteqilliq we adalet sadaliri koturuldi. ishghal we zulum astida yashawatqan nurghun milletler ozining milliy dolitini qurdi yaki qurush uchun asas saldi. lekin, tarixtin buyan hor we erkin yashap kelgen bezi milletler bolsa, yengidin otturigha chiqqan xelqara kuchlerning dunyani qaytidin bolushush sodilirining qurbani bolup ketti. ming yillar burun ozining musteqil dolitini qurghan, dunyagha doletchilik idiyesi we mukemmel dolet idare qilish nezeriyiisni sowgha qilghan uyghurlar bu sodining qurbanliridin biri idi.
ejdadlirimiz ene shundaq murekkep we qiyin bir tarixiy sharaitta shu dewrge ornek bolghan we aridin esir otken bugunki kundimu milliy mewjudliqimiz we musteqilliqimizning hayatliq buliqi bolup keliwatqan ikki qetimliq musteqil jumhuriyetni qurghan idi.
1930- yillarning bashlirida, tengriteghining jenub – shimalida, qumul taghliridin teklimakanning jenubiy girweklirigiche bolghan bipayan zeminda ishghal we zulumgha qarshi koturulgen horluk kureshlirining netijiside, 1933- yili 11- ayning 12- kuni qeshqerde «sherqiy turkistan islam jumhuriyiti»ning qurulghanliqi jakarlandi. ozining heqqaniyet asasigha tiklengen dolet qurush ghaye we nishanliri, ay – yultuzluq kok bayriqi we mukemmel dolet apparati bolghan, musteqil bir dolette bolushqa tegishlik barliq tuzulme we teshkilat sistemisigha ige bolghan bu jumhuriyitimiz, eyni dewrdiki murekkep xelqara weziyet, xususen rus we xitay ishghalchilirining hiyle – mikir we biwaste qoralliq basturushliri aldida uzun omur korelmidi. gerche aridin uch ay oter – otmeyla jumhuriyetning tarqitilghanliqi elan qilinghan bolsimu, lekin bu jumhuriyitimiz bilen teng tikilgen musteqilliq we horluk uruqi bixlinishqa bashlighan idi.
aridin 11 yil otkende bu uruq bixlinip, koklep mewe berdi. 1944- yili 11- ayning 12- kuni, del birinchi jumhuriyitimizning qurulush xatire kunide, ghuljida «sherqiy turkistan jumhuriyiti» quruldi. bu jumhuriyitimiz sayiside ay – yultuzluq kok bayriqimiz wetinimiz asminida besh yil jewlan qildi. lekin uyghurlarning horluk arzusi we bu yolda toligen bedelliri xelqara kuchlerning – yengi dewrdiki mustemlikichilerning ishigha kelmigen idi. wetinimiz sherqiy turksitan «yuz yilliq ar - nomus»ni texi aqlashqa ulgurmigen, oz ichidiki tepriqichiliq we bolunushni tugitip bolalmighan, dunyawi kuch bolushni chushidimu korup baqmighan xitaylargha «tartuq» qiliwetildi.
oz millitining tarixi we iradisige xilap halda «ejnebiyler»din import qilghan sepsete bilen milyonlighan kishining qeni bedilige dolet qurghan xitay kommunstlirigha nisbeten bu xuddi «tezekke gul sanjighandek» bir ish bolghan idi. heqiqeten, gulning qedrini bilmeydighan bu ishghalchilar, baghu – bostanliq guzel wetinimizni xarabilikke, zindangha aylandurdi. maddiy we meniwiy bayliqlirimizni ayagh asti qildi, koydurup, bulang – talang qilip yoqatti. qelbide ilim – meripetning, ghurur – wijdanning, heqqaniyet we adaletning zerriche nuri bolghan hechkimni saq qoymidi. lekin, bu millet tiz pukmidi, boyun egmidi, qanliq bedeller tolidi hem tolewatidu.
mana bugun, dunyaning her qaysi jaylirida yashawatqan uyghurlar ejdadlarning bu qimmetlik miraslirini ozimizge teweruk qilip, shuningdin kuch – quwwet elip, shu sewda we shu ghaye bilen horluk kurishimizni dwam qilmaqtimiz.
bu ikki jumhuriyitimizni qurghan we qurushqa ejir – mehnitini singdurgen pidakar xelqimizge, jesur we merdane oghul – qizlirimizgha aliy iehtiramimizni bildurimiz we ulargha allahtin katta ejir tileymiz! yene bir qetimliq musteqil jumhuritimizning eng tez pursette dunyagha jakarlinishigha, ay – yultuzluq kok bayriqimizning yurtimiz asminida tekrar jewlan qilishigha, tarim, jungghar we ili wadilirida ezan sadaliri we musteqilliq marshining qaytidin yangrishigha, hazirdar xelqimizning musibettin tezraq qutulushigha tilekdashliq bildurimiz!
2022-yili 12-noyabir
