peyghember eleyhissalamning «bergen qol alghan qoldin yaxshi» degen sozi herbir musulman oylinip beqishqa we emel qilishqa tegishlik tolimu hekmetlik, ixcham we meghizliq sozdur. musulman islam bilen shereplengen hormetlik kishi bolup, islamning hormiti we izzitige dagh chushuridighan herqandaq ishtin yiraq turushi, merdlik we sexiyliq qatarliq guzel exlaqlar bilen exlaqlinishi, ozini bu dingha layiqlashturushqa, bashqilargha bichare, mohtaj, temexor, horun, nan qepi korunmeslikke ehmiyet berishi tolimu muhim. chunki, islamning izziti we hormiti musulmanlar baghliq. burunqi musulmanlar islamning hormiti we izzitini koturgen bolsa, hazirqi musulmanlar chushurmekte. zamanimizda shundaq musulmanlarmu barki, ozlirini islamgha mensup qilishqa esla layiq emes. chunki, ularda aldamchiliq, saxtipezlik, yalghanchiliq, temexorluq, achkozluk, hesetxorluq, horunluq, wediside turmasliq qatarliq nachar illetlerning hemmisi tepilidu.
kunimizde kop qisim musulmanlar eng sel qarawatqan mesililerning biri halal- haram mesilisidur. haram yeyish bashqilarning nersisini oghrilap yeyishnila emes, belki ozige tegishlik bolmighanni elish, teni saghlam, kuchluk, yash turup, bashqilarning yardimige tayinip kun otkuzush, xeyriyet jemiyetliri tarqatqan yardemni ozidin ehtiyajliq kishilerning barliqini bilip turup, achkozluk qilip elish qatarliqlarning hemmisini oz ichige alidu. beziler: «xeyriyet jemiyetliri tarqatqan yardemni alghan kishi kembeghelning birer nersisini eliwalmighan tursa, qandaq haram yegen bolidu?» dep sorishi mumkin. deymizki, yardemge tegishlik bolmighan kishi shu yardemni elish arqiliq yardemge heqliq bolghan ehtiyaj igisining heqqini yewalghan bolidu. chunki, nawada u achkozluk qilip almisa, uning alidighinini heqliq kishi alidu. peyghember eleyhissalam bundaq ehwaldin xewer berip mundaq degen: «shundaq bir zaman keliduki, adem pul-malni nedin tapti? halaldinmu, haramdinmu? hech ehmiyet bermeydighan bolup ketidu»[1].
halal- haramni ayrimasliqning ziyanliri towendikiche:
1. haram pul-malning berikitini yoq qiliwetidu. allah taala jazane qilghuchilarni agahlandurup mundaq degen: «allah jazanini (beriketsiz, paydisini yoq qilip, uninggha arilashqan malni) tozutuwetidu, sediqini (osturup, paydisini) ziyade qilip beridu»[2]. allah taala bu ayette haramning eng chongi bolghan jazanini tilgha elish arqiliq herqandaq haramning beriketsiz bolidighanliqini bildurgen.
2. haram duaning ijabet bolushigha tosalghu bolidu. peyghember eleyhissalam mundaq degen: «i insanlar! allah paktur, u paknila qobul qilidu, allah peyghemberlerge mundaq dep buyrughan: ‹i peyghemberler! halal, pak nersilerdin yenglar, yaxshi emellerni qilinglar, men heqiqeten silerning emelliringlarni bilip turghuchimen›[3], allah muminlergimu peyghemberlerge buyrughanni buyrup mundaq degen: ‹allah silerge riziq qilip bergen halal, pak nersilerdin yenglar›[4]. peyghember eleyhissalam andin mundaq degen: «biraw usti beshini chang tozan qaplighan, chachliri chuwulghan halette ikki qolini asmangha koturup ‹i rebbim! i igem!› dep dua qilidu. halbuki, uning yegen ـ ichkenliri haramdin, kiygenliri haramdin bolup, u haramdin ozuqlanghan tursa, qandaqmu uning duasi ijabet bolsun?!»[5]. bu hedisning menisi shuki, biraw duasi ijabet bolushqa layiq eng bichare qiyapette allah taalagha yalwurup dua qilsimu, haramdin ozuqlanghanliqi uchun duasi ijabet bolmaydu. sahabiler yemek – ichmeklirining halal bolushigha bekmu ehmiyet beretti, ular halalliqi yaki haramliqida azraq shubhe bolghan nersilerdinmu xuddi ottin qachqandek qachatti. hezriti ebu bekri reziyellahu enhuning bir kishi teripidin hediye qilinghan yemeklikni yep bolup, halalliqida shubhe barliqini bilgendin keyin, qolini aghzigha tiqip nahayiti teslikte yanduruwetkenlik qissisimu sahabilerning haram yeyishtin olumni ewzel koridighanliqini ipadileshke yeterliktur.
3. haram qelbni buzidu. peyghember eleyhissalam qelbning saghlam bolushi yemek-ichmekning halal bolushigha munasiwetlik ikenlikini bayan qilip mundaq degen: «halalmu, harammu eniqtur. lekin, bu ikkisining otturisida shubhilik (yeni halal yaki haramliqi eniq bolmighan) nersilermu bar, kop ademler buni bilmeydu. kimki shubhilik nersilerdin saqlansa, dinini we pakliqini saqlap qalidu; shubhilik ishlargha chushup qalsa, xuddi chegra etrapida qoy baqqan kishining chegradin otup ketish ehtimali bolghandek haramgha chushup qelishi mumkin. bilinglarki, herbir padishahning chegrasi bolidu, allahning chegrasi uning haram qilghan ishliridur. agah bolunglarki, bedende bir parche gosh bar, u tuzelse bedenning hemmisi tuzilidu, u buzulsa, bedenning hemmisi buzulidu, u bolsa qelbtur»[6]. imam ehmed dillar neme bilen yumshaydu? dep soralghanda, «halal yeyish bilen»[7] dep jawab bergen iken.
4. haram emel-ibadetning qobul bolushigha tosalghu bolidu. omer ibni xettab reziyellahu enhudin riwayet qiliniduki, «xeyber ghaziti kuni arimizdin bir kishi olturulgen idi, kishiler: ‹palani shehit boldi› deyishti. bu chaghda peyghember eleyhissalam: ‹yaq, men uni gheniymet melidin oghrilighan bir chapan seweblik dozaxta kordum› dedi, andin manga: ‹i omer! kishilerge: jennetke peqet mumin ademla kiridu, dep elan qilghin› dedi. men kishilerni chaqirip elan qildim»[8].
5. haram jennetke kirishke tosalghu bolidu. peyghember eleyhissalam mundaq degen: «kimki bir musulmanning heqqini yalghan qesem qilip eliwalidiken, allah uninggha jennetni haram qilidu, uni dozaxqa layiq qilidu». peyghember eleyhissalam: «azraq nerse bolsichu?» degen soalgha jawaben: «gerche derexning birer shexigha chaghliq nerse bolsimu shundaq bolidu»[9] degen.
6. haram qebre azabigha seweb bolidu. ebu hureyre reziyellahu enhudin riwayet qiliniduki, «huneyn ghazitida altun yaki kumush emes, peqet mal - charwa, kiyim- kechek degendek nersilernila gheniymet alghan iduq. rifae ibni zeyd peyghember eleyhissalamgha midem isimlik bir qara tenlik qul hediye qilghan idi. peyghember eleyhissalam bilen wadilqura degen jaygha berip chushtuq, midem peyghember eleyhissalamning yuk-taqlirini chushuruwatatti, tosattin bir oq kelip uninggha tegdi we oldi. kishiler: ‹uning shehit bolghanliqigha mubarek bolsun!› deyishti. peyghember eleyhissalam ulargha: ‹yaq, jenim ilkide bolghan zatning nami bilen qesem qilimenki, uning qebrisi u huneyn ghazitida gheniymettin oghrilighan bir kiyim seweblik otqa aylandi› dedi. andin bir kishi bir yaki ikki boghquchni elip kelip: ‹yaresulullah! men buni xeyber ghazitida alghan idim› dedi. peyghember eleyhissalam uninggha: ‹bir yaki ikki boghquch bolsimu dozaxqa seweb bolidu› dedi»[10].
quran kerimning korsetmisi boyiche zakat we sediqe munu ayette korsitilgen shexslerge halal bolidu: «zakat peqet peqirlargha, miskinlerge, zakat xadimlirigha, dillirini (islamgha) mayil qilish kozde tutulghanlargha, qullarni azad qilishqa, (qayturalmaydighan) qerzdarlargha, allahning yoligha, yol xirajitidin ayrilip qalghan musapirlargha berilidu»[11].
hazir iqtisadiy yardemge mohtaj boluwatqanlar asasen ikki turluk kishiler bolup, ular peqirlar bilen miskinlerdur.
peqir — pul-meli zakat ayrish olchimige yetmigen kundilik turmushida yardemge ehtiyajliq kishilerni korsitidu.
miskin — hechqandaq mal - mulki, hetta yetip qopidighan oy - jayimu yoq hajetmen degenliktur. miskinning ehwali peqirningkidin nachar bolidu.
az bolsimu ailisining yemek-ichmek, kiyim-kechek, dora-dermek, perzentlirini oqutush, ailisidikilerni dawalitish qatarliq chiqimlirigha yetkudek iqtisadi bar adem peqir yaki miskin katigoriyesige kirmeydu. shunga, ularning xeyriyet jemiyetliridin yaki shexslerdin yardem elishi halal emes, shundaqla ulargha zakat yaki sediqe berish durus bolmaydu. bundaq kishilerning zakat yaki sediqe yeyishi halal emes. yemek-ichmek, kiyim –kechek, dora-dermek qatarliq barliq ehtiyajlar halaldin bolmisa, dua ijabet bolmaydu, hetta ibadetning qobul bolmasliq xewpi bar. shunga, turmushta halal- haram mesilisige ehmiyet berish nahayiti muhim. halalning hesabi, haramning azabi bar.
towendikilerge yardem halal bolidu:
1. gerche ozi yash, kuchi bar bolsimu, ish tapalmighanliqtin yaki tapqan pulini ailisining ehtiyajlirigha yetkuzelmigenliktin we yaki perzentlirini oqutush uchun xirajet tapalmighanliqtin, xeyriyet jemiyetliri yaki shexslerdin yardem alghan kishiler haram yegen sanalmaydu, ulargha zakat we sediqe halal bolidu.
2. gerche ozi yash bolsimu, kesel we bashqa seweblerdin ishleshke qadir bolalmighan kishiler meyli xeyriyet jemiyetliridin bolsun yaki shexslerdin bolsun yardem alsa halal bolidu.
3. yashinip qalghanliqtin ishleshke qadir bolalmighan, baqquchisimu bolmighanliqtin yoqsulluq tartip qalghan kishilerge zakat we sediqe berishke bolidu. ular qaysibir tereptin yardem alsa halal bolidu.
hekim ibni hizam reziyellahu enhu riwayet qilip mundaq deydu: «men peyghember eleyhissalamdin pul-mal sorighan idim, berdi. yene soriwidim, yene berdi. uchinchi qetim soriwidim, yene berdi. andin manga mundaq dedi: ‹i hekim! pul-mal degen ademni qiziqturidighan tatliq nerse. kimki uni qanaetchanliq bilen alsa, beriket qilidu, achkozluk qilip alsa, beriket qilmaydu. bundaq adem yep toymaydighan ademge oxshaydu. bergen qol alghan qoldin yaxshidur›. men peyghember eleyhissalamgha: ‹yaresulullah! silini heq din bilen ewetken allahning nami bilen qesem qilimenki, silidin keyin hechkimdin bir nerse almaymen› dedim»[12].
peyghember eleyhissalamning sahabiliri wehyi terbiyesi bilen terbiyelengen zatlar bolup, mal – dunya ularning yurikide emes qolida, beshida emes, ayaqliri astida idi. shunga, ular mal - dunyani islam dewitini kuchlendurush we bashqilargha yardem qilish uchun ishliteligen.
peyghember eleyhissalam ularni ozining izzet we hormitini saqlash, bashqilargha yuk boluwalmasliq, eghirliqini salmasliq, bashqilarning qolidiki nersilerni teme qilmasliq asasida terbiyelep chiqqan bolup, ular mushu guzel exlaqi bilen oz waqtida dunya xelqining ustazlirigha aylanghan. nurghun kishiler ularning guzel exlaqidin tesirlinip iman eytqan we ulargha egeshken.
bezi riwayetlerde, peyghember eleyhissalamning sahabiliridin kishilerdin bir nerse sorimasliqqa ehde alghanliqi bayan qilinghan. ewf ibni malik el eshjeiy reziyellahu enhu riwayet qilip mundaq deydu: «biz yette, sekkiz yaki toqquz kishi peyghember eleyhissalamning yenida olturattuq. peyghember eleyhissalam bizge: ‹allahning peyghembirige beyet qilmamsiler?› degen sozni uch qetim tekrarlidi. biz qollirimizni echip: ‹silige beyet qilduq i allahning peyghembiri! nemige beyet qilimiz?› dewiduq. peyghember eleyhissalam: ‹allahqa hechnersini sherik kelturmey ibadet qilishqa, besh wax namaz oqushqa, itaet qilishqa we kishilerdin nerse sorimasliqqa beyet qilinglar› dedi. biz shuningdin keyin arimizdin birersimizning qamchisi yerge chushup ketse, ‹shuni elip bering› deyishtek ishtimu kishilerdin yardem sorimaydighan bolup kettuq»[13]. imkanqeder kishilerdin yardem sorimasliq we herkim oz kuchige tayinip ish korush islam dinimiz terghip qilghan guzel exlaq bolup, bergenler her zaman alghanlardin hormetlik we izzetlik bolup kelgen. quyash yoruqluq we issiqliq bergenliki uchun shunchilik yeqimliq we soyumluktur. tebiet ozining guzel menzirisi bilen insanlargha huzur beghishlighanliqi uchun soyumluk we qedirliktur. insanlarmu elish arqiliq emes, belki berish, teqdim qilish arqiliq soyulidu, qedirlinidu. tarixtin beri alghanlarning emes, bergenlerning nami yadlinip kelmekte. weten uchun issiq jeni we pul- melini teqdim qilghanlaning heykelliri tiklinip, namliri yadlinip kelgen. insaniyet tarixida, bashqilargha yuk bolup yashighanlarning, berishte yoq, elishta barlarning nam –nishani qalghini yoq. eksiche, bergenlerning, merdlerning we sexiylerning nam-shohriti esirlerdin beri xatirlinip kelmekte.
peyghember eleyhissalam yene: «kimki ozini pak tutidiken, allah uni pak qilidu. kimki kishilerdin bir nerse sorashtin saqlinidiken, allah uni bashqilargha mohtaj qilmaydu»[14] dep korsetken. heqiqeten, hajetlirini allahtin bashqisidin tilimigen, ozige tayanghan kishilerni allah taala oz dergahidin mukapatlaydu, ularning barliq ehtiyajlirini hel qilip beridu, ulargha qanaettin ibaret tugimes bayliq ata qilidu, kishiler aldida izzet - hormitini ziyade qilidu.
[1] imam buxari riwayiti.
[2] sure beqere, 276- ayet.
[3] sure muminun, 51 – ayet.
[4] sure maide, 88 ـ ayet
[5] imam muslim riwayiti.
[6] imam buxari we muslim riwayiti.
[7] «mnaqb alإmam أحmd», 255- bet.
[8] imam muslim eiwayiti.
[9] imam muslim riwayiti.
[10] imam buxari we muslim riwayiti.
[11] sure tewbe, 60- ayet.
[12] imam buxari we muslim riwayiti.
[13] imam muslim riwayiti.
[14] imam buxari we muslim riwayiti.
