qeshqer «xanliq medrese» seidiye xanliqining sekkizinchi sultani abdullaxan(1639 – yildin 1652 – yilghiche textte olturghan) teripidin 1641 – yili bina qildurulghan bolup, eyni zamanda uyghur maaripini yukseldurushte alahide rol oynighan medresedur.

 

eyni waqitlarda xanliq medreseler eng aliy bilim yurtliri hesablinatti. bolupmu xoten, yeken, qeshqerge oxshash chong merkiziy sheherlerde bundaq bilim yurtlirini bina qildurush shert qilinghach hem kopinche xanliqlar we xanliqlarda ishleydighan meshhur erbablar, mushawirlar, alimlarning teshebbus – ishtirakliri bilen qurulidighan bolghach, medreselerning namimu shu kishilerning isim – sheripi yaki mushu merkiziy sheher nami bilen atilatti. qeshqerdiki «xanliq medrese»mu xanliq orda turushluq sheherde qurulghachqa, medresening maliyisi, meblighi we turluk xirajetliri cheklik halda padishahliq xezinidin chiqim qilinip, az qismi her qaysi weqiplerning teminat berishi bilen toluqlinatti. shunglashqa, bu medresening iqtisadi medrese kollektipi belgiligen «mutewelli»ler arqiliq bashqurulatti.

 

«xanliq medrese» putun uyghur eli boyiche aliy bilim yurti bolup, uninggha memliketning herqaysi jayliridin ilim telep qilghuchilar kelipla qalmastin, belki keshmir, pakistan, afghanistan, ottura asiyaning semerqend, qoqan, perghane, nemengan qatarliq jayliridin taliplar kelip oqughan.

 

qeshqer«xanliq medrese»ning deslepki yasalghan qurulushini hesabqa almighanda jemiy tot qetim remont qilinghan. birinchi qetim miladi 1805 – 1806 – yilliri (hijriye 1220 – yili) qeshqerning chong aqsaqili abduwaris beg; ikkinchi qetim miladi 1844 – yili (hijriye 1260) qeshqerliq muhemmed sadiq elem axunum; uchinchi qetim miladi 1905 – 1906 – yili (hijriye 1323 – yili) qeshqerlik chong bay musabayop; totinchi qetim miladi 1936 – 1937 – yilliri (hijriye 1355 – yili) mehmud muhemmidi qatarliq kishiler remont qildurghan.

 

 

10- esirning otturilirida, yeni sultan sutuq bughraxanning waqtida qeshqerde meshhur (medresei sachiye»(sach — qedimki uyghur tilidiki soz bolup, sechish, yeyish, ilim – penni kengeytish qatarliq menilerge ige) qurulghan bolup, dangliq edib jamaliddin qeshqeri qatarliq olimalarning ders bashlishi bilen echilghan. 1057– yili atushta bu mektepning shobe darilfununi qurulghan.

 

«sachiye» medresesi shu dewrdiki omumlashqan ilmiy we tibbiy mektep bolup, ottura esirde yawrupada qurulghan hem hazir dunyada aldinqi qatarda sanilidighan pariJ uniwersiteti (1200 – yili fransiyide qurulghan) oksifort uniwersiteti (1200 – yili engliyide qurulghan) qatarliq aliy bilim yurtliridinmu uch esir ilgiri qurulghan. bu mektep qurulghandin keyin qaraxaniylar tewesidiki nurghunlighan meripetperwer kishilerning bilim igilishi uchun yaxshi imkaniyet yaritilghan.

bu mektepte shu waqitlarda hoseyin ibni xelef qeshqeri, seyid jalalidin baghdadi, xoja yaqup suzuki, imamidin qeshqeri, hoseyin peyzulla, jamalidin qeshqeri, reshid ibni eli qeshqeri qatarliq nurghunlighan nopuzluq erbablar hesab, yunan pelsepisi, tilshunasliq, islam eqidisi, astronomiye, tibabetchilik, ilmiy mentiq, tarix, ilmiy roh, urush taktikisi qatarliq ijtimaiy we tebiiy penlerdin ders bergen. bu mektepte yene kutupxana tesis qilinghan bolup, nurghunlighan meshhur kitablar tema qilinip, oqughuchilarning oginishige ewzel sharait hazirlap berilgen. «surah» namliq eserning aptori jamal qarshi oz kitabida jewherning «suhah» namliq tot tomluq kitabini mushu mektepning kutupxanisidin elip paydilanghanliqini yazghan.

 

sachiye medresesining qurulushi qaraxaniylar ziyaliylirining we ilim heweskarlirining buxara qatarliq jaylargha berip ilim tehsil qilish qiyinchiliqigha xatime bergen. nurghunlighan ziyaliylar yol azabi we musapirchiliq derdidin bir yolila qutulup, ozining ilimge bolghan teshnaliqini mushu mektepte qandurghan. ularning arisidin nurghunlighan alimlar, tarixshunaslar, shairlar, siyasiy erbablar we her tereplime bilimge ige istidatliq kishiler yetiship chiqip, uyghur medeniyet tarixida ochmes izlarni qaldurghan. bu ilim yurtining jahangha tonulushi bilen ottura asiyadin nurghun ilim heweskarliri kelip ilim tehsil qilghan. qeshqer ozining bu ilim ochiqi bilen putkul sherq dunyasigha tonulup «sani buxara» (ikkinchi buxara) degen namgha erishken.

 

 

qeshqer saqiye medresesi (ilimge teshna bolghuchilarni sugharghuchi bilimgah degen menide bolup) miladiye1630-yili xeyr-saxawetchi ayal behrigul banuning shexsiy meblegh selishi bilen bina qilinghan. 1911-yiligha kelgende, katta bay bahawuddin bayning bashchiliqida medresening derwazisi, derwaza temi, mesjidi yengilanghandin tashqiri, pelempeyning ikki teripidiki hujrilar ikki qewetlik qilip yasalghan.

 

saqiye medresesi eng ataqliq medrese «xanliq medrese» din qalsila bir qeder alahide orun tutqan medrese bolup, orni «xanliq medrese»ning jenubigha jaylashqan. eyni waqitta bu medresede xoten, aqsu, turpan, qumul, ili, altay, chochek qatarliq jaylardin taliplar kelip ilim tehsil qilghan. oz waqtida saqiye medresesige tewe37yurush qurulush bar bolup, buning ichide 56 eghiz hujra, 9 eghiz dersxana, bir mesjid bolghanning sirtida, 500mo terilghu yeri, 6 orunda saray, 16 eghiz dukan, 10 egiz oy, chong bir bagh qatarliq weqip mulki bar idi. bu medrese alliburun buzup tashlanghan bolup, 1991-yili uning ornigha qeshqer wilayetlik diniy mekteb tesis qilinghan.

 

 

turpan diyarida islam dini 14-esirde toluq yiltiz tartip bolghan. turpan rayonidiki lukchun degen jayda tunji islam bilim yurti 1568-yili tesis qilinghan bolup, uninggha«lukchun jahanname medresesi» dep nam bergen. bu medreseni lukchun xanliq ordisining emeldarlirining qollap-quwwetlishi bilen ellame eli axunum degen kishi qol selip bina qildurghan. eyni waqitta bu medresede her qaysi jaylardin kelgen talib ilimler ilim tehsil qilghan iken. bu medrese alliburun buzup tashlanghan bolup, hazir uning izi qalmighan.

 

 

punaq medresesi 1938-yili chira nahiyisining damiku rayonidiki punaq degen jayda qasim hajim degen kishining teshebbusi we meblegh chiqirishi bilen katta olima merhum abdurahman qariaxunumning qan-ter aqquzup tinimsiz ishlishi bilen tesis qilinghan bolup, oqutush usulining ilgharliqi, oqutilidighan dersliklerning mezmun jehettiki molliqi we chongqurliqi bilen meshhurdur.

 

abdurahman qariaxunum hazirqi ozbekistanning enjan wilayitidin bolup, otken esirning 30-yilliri uyghur diyarigha koch etip kelip, xuten wilayitide yerliship qalghan. 1935-yilidin bashlap damiku punaq medresesige ul selip axiri uni putturup chiqqan we shu medresede uzun muddet muderrislik qilghan. eyni waqitta bu medresede kunluk oquydighan oghul-qizlarning sani 400din ashatti. qariyliq we alimliq uchun yetip oquydighan taliblarning sanimu kop bolghan.

punaq medresesi shu rayonlarda qizlar qobul qilinip oqutulghan tunji medrese hesablinidu. mundin bashqa bu medresening oqutush sewiyisi alahide yuqiri, tuzumi ching, sharaitining toluqliqi bilen dangq chiqarghan. bu medrese 1958-yilighiche dawam qilalighan.

 

punaq medreseside ilgiri –keyin bolup 3000din koprek talip oqush putturup chiqqan. bu medresede oqup chiqqanlar her qaysi wilayet we nahiyilerde alahide hormet qazanghan zatlardin bolghan. mesilen: gulaxmaliq ataqliq tewip we tengiqchi ghazi qarihajim, keriyilik olima jappar qarihajim, alahide tonulghan meshhur tewip merhum muhemmed qurban qarihajim (peqirning ustazi), ruzi qarihajim, shair muhemmed qasim zuhuri qatarliq kishilerning hemmisi punaq medresesining talibliri idi.

 

 

dong medrese yaqub bedewlet zamanida, ozbekistanliq mirmuhemmed hajimning teshebbuskarliqi we meblegh piqirishi bilen keriyining bazar ichi heytgah mehelliside qurulghan bolup, kolimining chongliqi, qurulushining heshemetliki, oqutush sharaitining yaxshiliqi, oqutush turining kop hem yengiliqi bilen keriyining medrese maaripida yuqiri pelle yaritipla qalmastin, penni maaripqimu puxta asas salghan. dong medresede oz waqtida xoten wilayitining her qaysi nahiyiliridin, cherchen, chaqiliq qatarliq jaylardin taliplar kelip ilim tehsil qilghan, daimliq talib 100din kem bolmighan. dong medresede ilgiri-keyin bolup 8000din koprek talib oqup chiqqan. bir omur awamning kesilini heqsiz korup, erzan, addi retsiplar bilen kesel dawalighan we uyghur milliy tibabetchilikining sehriy kuchi hem yuqiri pellisini namayan qilip, alahide shohret qazanghan alim ehmed hajim, «turki tillar diwani»ni hazirqi zaman uyghur tiligha terjime qilip tuzushke qatnashqan meshhur tetqiqatchi, tilshunas alim osman hajim quduq qatarliqlardin bashqa keriye nahiyisidiki alimlar, imam –xetibler we oqumushluq pishqedem kadirlar, ishchi xizmetchiler hemmisi dong medresede oqup yetiship chiqqanlardur.

 

dong medrese 1958-yili taqiwetilgenge qeder oqutush ishlirini izchil dawamlashturup kelgen. 1980-yili dong medrese mesjidining nami eslige kelgendin keyin, jamaet saqlinip qalghan kona tamliqqa badra, shax-shumba yeyip namaz oqushqa bashlighan. 1986-yili 300kwadrat metir yerge pishshiq xish, yaghach qurulmiliq qilip mesjid qaytidin bina qilinghan. hazir bu mesjid otmushlerde ilim-meripet buliqi bolghan dong medresening mesjidi supitide saqlinip kelmekte.

 

( din we hayat 2000 soalgha jawab) namliq eserdin elindi.