mundin yerim esir muqeddem misirning qahire shehiride neshir qilinghan «turkistan awazi» Jurnilining 1953- yili ikkinchi sanida, mezkur Jurnalning qurghuchisi, eyni waqitta ereb dunyasida tonulghan uyghur ziyaliliridin biri bolghan ibrahim wasiliyning qelimi bilen mustafa choqay heqqide bir maqala elan qilighan iken.
turkistan inqilabining kozge korungen yolbashchiliridin biri bolghan, buyuk inqilabchi mustafa choqay mustemlikichilerge qarshi baturlarche kuresh qilish, wetenning musteqilliqini qoghdash yolida hayaitini atashtin ibaret ulughwar ishliri bilen qelbimizde her zaman yadlinidu. mustafa choqay heqiqiy wetenperwerlikning ulgisini yaratqan kishi idi.
mustafa choqayning dunyagha kelishi we tehsil yolidiki seperliri
maqalida mundaq yezilghan : «buyuk inqilabchi mustafa choqay turkistan (hazirqi istilahta «ottura asiya»)da tonulghan torghay dadxan ailisidin choqaybek degen kishining oghli bolup, 1890- yili 7- yanwar kuni qazaqistanning qizil orda shehiride dunyagha kelgen. iptidaiy mektebni qizil ordida tamamlighan mustafa choqay ozbekistanning tashkent shehiridiki rus gimnaziyisige oqshqa chushken. ottra mektebni tashkentte tamamlighan mustafa ustazlirining we ailisidikilirining ishenchisige erishidu. netijide, uni ustazliri hokumet hesabigha rusiyening petrosburg shehirige ewetish teklibini berip, eger dolet hesabigha oquydighan bolsa, qanunshunasliq fakultetidin bashqisigha kirishini shert qilidu. lekin mustafa choqayning arzusi qanun fakultetida oqush bolghanliqtin, hokumetning xirajitidin wazkechip, oniwersitetni oz xirajiti bilen oqushqa bashlaydu. mustafa choqay oniwersitettiki waqitlirida 1910- 1914- yilliri arisida, turkistanliq we rusiyilik oqughuchilarning siyasiy paaliyetlirige qatnishatti.
mustafa choqayning inqilabiy heriketliri
mustafa choqay uniwersitetni putturup bolghandin keyin, xarezm qesridiki tughqanlirining wasitisi bilen petrosburg shehiridiki padishah qesrisige kirip ishleshke bashlaydu. bu arida u turkistan wilayetliridin kelgen wekillerge terjimanliq qilish we turkistanliq waliylarning yighinlarda sozleydighan notuqlirini yezip berish ishlirini elip baridu. bu arida turkistanliq mesullar bilenmu yaxshi tonushup qalidu. bolshiwiklerning inqilabi bashlanghandin keyin, mustafa choqay oz yurtigha qaytip kelip, bolshiwiklerning aldini tosush we xelqining musteqilliqini teleb qilish yolida jan koydurup ishlesh netijiside, az waqit ichide xelqning ishenchisige erishidu. shundaq qilip , ozbekistanning quqend shehiride musteqilliq herikiti elip beriwatqan mir adil, hidayet bek, orghul agha, namangandiki nezirxan tore buxaradiki abidjanlar bilen birliship, ottura asiyada musteqil turkistan hokumiti qurush sepige atlinidu.
ottura asiyada « turkistan milli hokumiti» qurulushi bilen kommunistlarning oghisi qaynap, bu yash hokumetni her xil tedbirlerni qollunup aghdurup tashlashqa kirishidu. bu arida rusiyilik bolshiwikler mustafa choqaygha wekillirini ewetip munazire otkuzidu. mustafa choqayning ulargha bergen jawabi:« eger bolshiwikler xelqimizni bolap – talash ishlirini toxtitip, qolgha alghan «turkistan milliy hokumiti»ning ezalirini qoyup beridighanliqigha wede berse, men ulargha ozumni tapshurushqa hazirmen» degendin ibaret bolidu. emma bu shertke konmigen bolshewikler milli hokumetning merkizi binasigha tosattin hujum qilip kiridu. barliq hokumet ezaliri kochilargha chiqip xelqni bolshiwiklerge qarshi atlinishqa chaqiridu. emma epsuski, bolshiwikler ghalip kelip, bu yengi hokumetke xatime beridu. shuning bilen mustafa choqay wetinidin mengguluk ayrilishqa mejbur bolidu.
mustafa choqayning yawropadiki paaliyetliri
musafa choqay germaniyige kelgendin keyinmu yurtining musteqilliq dewasini bir kunmu toxtatmidi. wetini uchun keche – kunduz hamay – talmay ishlidi. rahet didarini hech kormidi. germaniyining berlin shehiridiki turkistanliq muhachirlargha bash bolup, dunyaning her qaysi jayliridiki turkistanliqni gah chong yighinlarni chaqirish bilen, gah maqalilarni yezip ewtish bilen rohlandurup, umidlendurup keldi.
musafa choqay chiqarghan Jurnallar
mustafa choqay 1917- yili tashkentte chaghatay tilida « ulugh turkistan» namliq Jurnalni chiqarghan bolsa, 1918- yili yene rus tilida tashkentte « hor turkistan», chaghatay tilida «yengi dunya»namliq Jurnallarni chiqarghan. 1921- yili turkiyening istanbul shehiride« yengi turkistan»namliq Jurnalni chiqarghan. 1938- yili germaniye paytexti berlin shehiride «yash turkistan» namliq Jurnalni chiqarghan.
mustafa choqayning wapati
buyuk milliy inqilabchi mustafa choqay 1941- yili berlin shehiride 51 yeshida tuyuqsiz wapat bolup, berlindiki turkistanliqlar qebristanliqigha depne qilinghan.
2019-yili 5-may
