hazirqi zamanda quliqimizgha «ibadet» degen soz anglanghan haman eqlimizge namaz, roza, zakat, ata –anining xizmitini qilish degendek ibadetler kelidighan bolup qalghan. chunki nurghun kishler kongul ayashning allah taalaning dergahida neqeder ehmiyetlik ibadet ilkenliki bilmeydu. halbuki, kishilerning kongullirini asrash, ularning hessiyatigha hormet qilish, ularni biaram qilip qoyushtin saqlinish qatarliq xisletler bizning islamiy guzel exlaqimizning bir parchisi bolup, ejdadlirimiz bu bu guzel xisletke alahide ehmiyet beretti, ular qoshnilarning, uruq-tughqanlarning kongullirini aghritip qoyushtin bekmu hezer eyleytti, hetta kichik waqtimizda chonglarning bazardin mewe _ chiwe we yemek – ichmek degendek nersilerni elip kelgende, qoshnilargha, xususen ularning perzentlirige atighinini yetkuzup beridighan ish bar idi. bundaq qilishni ular «koz heqqi» dep ataytti. bezide bazardin elip kelgen yemekliklerni qoshnilargha korsetmey elip kelidighan ishlarmu bar idi. buni ular qoshnilarning, xususen qol ilkide yoq kishilerning kongullirini asrash uchun qilatti. bu guzel xisletni bizge elwette islam dinimiz ogetken. «quran kerim»de we hedislerde kongul asrashning nemuniliri intayin koptur.
allah taala qeses suriside mundaq degen: «(i peyghember!) sanga quranni (yetkuzushni we emel qilishni) perz qilghan zat elwette seni qaytidighan yer (mekke)ge qayturidu» . melumki, mekke shehiri peyghember eleyhissalamning kindik qeni tokulgen ana wetini bolup, peyghember eleyhissalam mushriklarning heddidin ashqan zorluq-zomboluqi seweblik mekkini tashlap chiqip ketishke mejbur bolghan we ana wetinige bolghan soygusi urghup qattiq azablanghan idi. shu chaghda allah taala peyghember eleyhissalamning konglige teselli berish bu ayetni nazil qilghan we uni ozining ana wetinige ghelibe bilen qayturidighanliqini wede qilghan. emeliyet allah taala wede qilghandek bolghan.
melum waqit wehyi uzulup qalghandin keyin, peyghember eleyhissalam qattiq biaram bolghan, hetta kapirlar «muhemmedni rebbi tashliwetti» deyish arqiliq uning konglige eziyet bergen. allah taala peyghember eleyhissalamning beshigha kelgen ashu kongulsizlik, ghem, endishe we eziyetlerge teselli berish uchun zuha surisini nazil qilghan we uning konglini xushal qilghan.
kongul ayashning yene bir misali miras teqsim qilinghan orungha hazir bolghan kembeghel kishilerning konglini xushal qilish uchun ulargha az-tola bir nerse berishtur. « teqsimat waqtida (mirasta heqqi yoq) tughqanlar, yetimler we yoqsullar hazir bolsa, ularghimu bu mirastin (az _ tola) beringlar, ulargha chirayliq soz qilinglar» .
bir kuni peyghember eleyhissalam mesjidke kiriginide, namaz waqti emes bir waqitta ebu umame isimlik bir sahabe ozi yalghuz mesjidte olturghan bolup, peyghember eleyhissalam uningdin: «i ebu umame sanga neme boldi, namaz waqti emes waqitta mesjidke kiripsen?» dep soraydu. sahabe: «ya resulullah! qerzim bar idi, shuning ghemide olturattim» deydu. andin peyghember eleyhissalam uninggha: «sanga bir sozni ogitip qoyaymu? eger sen shu sozni deseng, allah seni ghemdin we qerzingdin qutuldurup qoyidu» deydu. sahabe: «bolidu, yaresulullah! elwette ogitip qoyghayla» deydu. andin peyghember eleyhissalam uninggha: «sen etigen- axshamda aَllَّهُmَّ إِnِّy أَعُoْذُ bِkَ mِnَ alْهَmِّ oَalْحَzَnِ, oَalْعَjْzِ oَalْkَsَlِ, oَalْbُxْlِ oَalْjُbْnِ, oَضَlَعِ aldَّyْnِ oَghlَbَةِ alrِّjَalِ yeni "i allah! sanga sighinip ghem ــ qayghudin, kongulsizliktin, ajizliqtin, horunluqtin, bexilliqtin, qorqunchaqliqtin, qerzdarliqtin we kishilerning yamanliqidin panah tileymen"( ) degen duani oqughin» deydu. ebu umame mundaq deydu: «men peyghember eleyhissalam degen boyiche qiliwidim, allah meni ghemdin qerzdin xals qildi» .
bir kuni muhajirlarning arisidiki yoqsul sahabiler peyghember eleyhissalamning yenigha berip uninggha: «baylar bizdin koprek sawabqa erishidighan boldi, ularmu biz namaz oqughan namaz oquydu, biz roza tutqandek roza tutidu, mal-dunyasidin sediqe qilip yene sawab tapidu» deydu. peyghember eleyhissalam ulargha: «allah siler sediqe qilidighan nersini ata qildi emesmu? siler eytidighan herbir tesbihte, herbir tekbirde, herbir hemdusanada, herbir tehlilde we kishilerni yaxshi ishlargha buyrup, yaman ishlardin tosushta sediqining sawabi bar, silerning er-ayalliq munasiwitinglardimu sediqining sawabi bar» deydu. sahabiler: «yaresulullah! biz ozimizning shehwitini qandursaqmu sawab bolamdu?» dep sorishidu. peyghember eleyhissalam ulargha: «qaranglarche, nawada siler shehwitinglarni haramdin qandursanglar gunah bolidu emesmu? shuningdek siler shehwitinglarni halaldin qandursanlar silerge sawab bolidu» deydu.
kongul asrash, xushalliq bexsh etish kundilik hayatimizda kem bolsa bolmaydighan zoruriyetlerning biridur. chunki biz topliship yashaydighan ijtimaiy mexluqat bolghanliqimiz uchun, bilip, bilmey, bir-birimizning konglini renjitip qoyidighan ehwallar yuz berip turidu. eger biz aliyjanabliq bilen bir-birimizning yamanliqini epu qilsaq, bir-birimizning ozrisini qobul qilsaq, bezi xataliqlarni kormeske salsaq, elwette ibadetning sawabini tapimiz. hetta bazargha barghanda hemme adem setiwalghan jaydin almay, tuzuk soda qilalmighan kishilerdin setiwelish, hemishe markitlardinla almay, perzentlirige halal luqma tepish yolida piJghirim issiqta harwa sorep yurup nerse satidighan kishilerdin setiwelish, yollarda qelem, qol qeghizi qatarliqlarni tenglep chirayingizgha telmurup turghan sebiylerni xushal qilish qatarliq ishlarning hemmisi allah taalaning dergahida tolimu katta ibadetlerdur.
kongul asrash, dillargha xushalliq kirguzush we kishilerge koyumchanliq korsitish waqitqa yaki pulgha we yaki imkaniyetke mohtaj emes. buni herqandaq waqitta we herqandaq yerde qilghili bolidu.
eytilishiche, bir ayal oyige qaytip ketiwatqanda, usti beshidin yoqsulluq korunup turidighan bir balining yaghach bilen yerni sizip olturghanliqini korup qalidu we balining yenigha yeqinliship kelip, uningdin: «oghlum! bu yerde neme qiliwatisen?» dep soraydu. bala: «hede, men jennetni parchilap setiwatimen» dep jawab beridu. ayal jennetning bundaq setilmaydighanliqini we parchilanmaydighanliqini bilsimu, u baligha yardem qilip konglini elish uchun, uninggha: «oghlum! mangimu bir parche beremsen? pulini berimen, bahasi qanche?» dep soraydu. bala ayalgha jiddiy qiyapette jawab berip: «bir parchisining bahasi yigirme tiyin» dep jawab beridu we ayal ikkilenmeyla yanchuqidin yigirme tiyin pulni chiqirip berip ketip qalidu. ayal bir qanche kundin chushide ozining rasttinla jennetke kirgenlikini korup qattiq hayajanlinidu we bu xushalliqni erige yetkuzidu. eri konglide «menmu setiwalmaymu?» deydu-de, balining yenigha baridu we uningdin: «balam! mangimu jennettin bir parche setip beremsen?» dep soraydu. bala: «bolidu, berey. emma bahasi bir milyondur» deydu. adem heyran qelip: «ayalimgha yigirme tiyingha beripsen, emdi manga kelgende nemishqa bir milyon?» deydu. bala: «tagha! ayalingiz jennetning pulgha setilmaydighanliqini we parchilanmaydighanliqini bilidu, emma mening konglumni elish uchun manga pul berdi, yeni ayalingiz jennetni emes, mening konglumni setiwaldi» deydu. demek, jennet erzan emes, uni pulgha setiwalghili bolmaydu. jennetke kirishni xalighan adem aldi bilen kongullerni asrashni oginishi kerek.
2023-yili 3-may
