qurban mamut tutqun qilinghangha ikki yildin ashti. uninggha oxshash 400 din artuq serxilning qamaqlargha mehkum qilinishi muhajirettiki uyghurlarda we dunya jamaitide kuchluk inkas qozghidi. uyghur ziyalilar 2017-yildiki bu ammiwiy tutqungha uchrashtin keyin bir kuch supitide dunyagha namelum idi. bu ikki yilda uyghurlar dunyada ozidin chiqqan tutqun muherirler, axbaratchilar, yazghuchilar, shairlar, tetqiqatchilar, olimalar, karixanichilar bilen tonulushqa bashlidi. tutqun ziyalilar wetende xelqige dunyani, jemiyetni, tebietni, eng mohimi ozini tonutqan bolsa chet ellerde ularning tutqunluq qismitimu uyghurni dunyagha tonutushqa yaridi.
qurban mamut xitayda qizil tuzum ornitilghandin keyin yetiship chiqqan, emma qizil hakimiyet yaratqan sharait bilen uyghurni yukseldurgen ziyalilarning biri. u xitay yol qoyghan pikir erkinlikidin eng mukemmel paydilanghan ziyali, xitay tesis qilghan teshwiqat qoralini uyghurning qoligha paydilinish, menpeetlinish we meripetlinish wastisi qilip teqdim qilallighan qeyser idi. uning berpa qilghini bir Jornalning nopuzi emes, bir tepekkur binasining nopuzi, bir ijadiyet beghining hosuldarliqi, uyghur yuksilish herikitining jushqun menzirisi idi.
men 2005-yili chet elge chiqip muhajiretke 50-yillar, 60-yillar we 80-yillarda qedem qoyghanlar bilen mungdiship baqqan. epsusluq ichide bayqighinim, ulardiki uqushmasliq xitayda korulgen uyghurgha menpeetlik boluwatqan her qandaq hadisidin gumansirash, ularni xitay suyqesti, aldamchiliqi dep qarap xitayning paydisigha uyghurning ziyinigha bolidighanliqigha ishinish idi. ular xitayda parlighan herqandaq uyghurni xitayning parlatqanliqigha ishinishetti. mening shu chaghda bir sorunda «shinjang medeniyiti» muheriri qurban mamutning bir aliy mektepning ishini qiliwatqanliqini, uyghurche neshriyat qurush arzusining barliqini, xalmurat ghopurning aptonum rayunluq uyghur tebabet doxturxanisini shinjang unweristitige qoshup, bir uyghur tebabet inistitoti qurushni pilanlawatqanliqini eytqinim mesxirige sewep bolghan idi. men shu chaghda kishilerning neme uchun hemmini xitayning qudritige, suyqestige we yengilmes tesirige baghlap chushinip, uyghurning wetendiki parasitini, kuchini, teshebbuskarliqini untup qalidighanliqini chushinelmigen idim.
qurban mamut uyghurlarda bir ewlat oyghatquchi ziyalilargha, bir turkum yengi qelemkeshlerge sehne hazirlap bergen, uyghurlarda tepekkur yengiliqi yarilishigha purset yaratqan teshkilatchi idi. u bash muherirlikini qilghan «shinjang medeniyiti» 80-yillarda nizamidin huseyinning «jahalet pirliri shinjangda» degen yurushluk eserni elan qilip uyghurlar arisida xorapatliq, shexske choqunush, tarixini nainiq pir-ustazlarni ulughlashlargha qarshi kuchluk ghulghula peyda qilghan. u yene memtili zununning «munapiqning olumi» degen powestini ulap elan qilip uyghur hazirqi zaman tarixidiki qara daghlargha eynek tutqan. hetta bu eserlerning tesiride shu chaghda nizamidin huseyinning oyige abdughopur shaptul damollamning qizi kelip dadisini aqlap eser yezishni telep qilghan iken. eger yuqiriqi eserlerning tesiri qeshqerde kitaptin xali yashaydighan kishiler arisidimu shawqun-suren chiqarmighan bolsa, undaq bir telep meydangha chiqmighan bolatti.
qurban mamut 90-yillardin keyin «shinjang medeniyiti» Jornilida yashlargha alahide orun bergen, ularni yetekligen idi. Jornalda tesis qilghan «tepekkur termechliri» sehipisi yengidin ijadiyetke kirishken, ozi yazalmisimu yezilghanlardin qandan behirlinishni bilidighan yashlargha purset yaratqan idi. u yashlargha alahide kongul bolup ularning eserlirige, xizmitige, teximu yuquri orlishige purset yaritip beretti. mening bilishimche, toqquzaq nahiye, opal yezisida ishleydighan bir oqutquchi qizning ewetken hikayisi qurban mamutqa yarap ketip elan qilinghan. qurban mamut nahiyilik maarip idarisining bashliqigha telefon qilip, bu qizni maarip idarisining oqutush tetqiqat bolumige tewsiye qilghan iken. bu qiz shu orunda yaxshi ishlep, ozligidin engilizche oginip, shinjang unweristitining magistir asprantliqigha oqushqa mangghan idi.
qurban mamut «shinjang medeniyiti» Jornilining her sanida ilmiy maqalilerge orun bergen, ilmiy tepekkurning edebiy Jornallardin, xelqtin ayrilip qelishigha xatime bergen idi. uyghurche ilmiy Jornallar asasen ali mekteplerdin chiqidighan bolghachqa kitapxanilarda setilmaytti. bundaq Jornallardiki bilimlerdin shu kespning ehli bolmighan kishiler bixewer qalatti. «shinjang medeniyiti» tarix, pisxologiye, jemiyetshunasliq, insanshunasliq, qanun qatarliq penlerde yetishken mutexesislerning maqale we tehlillirini elan qilip, uyghurlar arisida yuqiriqi penlerge dair bilimlerning omumlishishi, chongqurlishishigha hesse qoshqan.
qurban mamut uyghur jemiyitide ammibap maqale (publistik maqale deyilgen) Janerini omumlashturup edebiy Janirlarda yazmaydighan, hekayesiz yeziqchiliq bilen shughullinish mahilliqidiki kishilerge bir tallashni teqdim qildi. bu ali mekteplerning ilmiy Jornallirigha maslashmaydighan, edebiy Jornallar qobul qilmaydighan bir turkum eselerge chiqish yoli yaratti. netijide uyghurlarda «shinjang medeniyiti» ge yezish qizghinliqi koturuldi. hetta uyghur oqurmenlerde bir ammibap maqalining supitini «shinjang medeniyiti» de elan qilinghan yaki qilinmighanliqi bilen olcheydighan yuzlinish shekillendi.
qurban mamutning «shinjang medeniyiti» de wujutqa chiqarghan muweppeqiyiti uyghurche Jornallarda mezmun yengilinishqa, yengiche tepekkur bilen uyghur oqurmenlerge yuzlinishke turtke boldi. «shinjang medeniyiti» uyghur neshriyatchiliqida bir endize yaratti. netijide «turpan», «bostan», «qomul edebiyati», «miras» qatarliq uyghurche Jornallar bu muweppeqiyetlik endize boyiche yol tutup oqurmenlerning alqishigha erishti.
qurban mamut uyghur tilining bashqa milletler arisidiki nopuzi we tesirini kengeytish we kuchlendurushke alahide ehmiyet bergen. u «shinjang medeniyiti» de uyghur tilida yeziqchiliq qilidighan bashqa millet yazghuchilirining eserlirini elan qilishqa ehmiyet berdi. ularni uyghurche yezishqa righbetlendurdi. shuning bu uyghurche Jornal wetinimzide uyghurche bilidighan bashqa milletlermu soyup oquydighan neshir epkarigha aylandi. netijide mexsus «shinjang medeniyiti» ge maqale yazidighan qazaq we qirghiz yazghuchilar barliqqa keldi. bolupmu abduraxman eziz oghli uyghurche eserliri arqiliq uyghur, qazaq we qirghiz oqurmenlerni ozige jelip qildi.
qurban mamut «shinjang medeniyiti» Jornilini 30 yilgha yeqin chiqardi. dunyadiki nurghun muweppeqiyet qazanghan kishilerge 30 yil bir kesip ognishke, aile qurushqa, yaki birer shirket qurushqa yetishi mumkin. emma qurban mamutqa bu ottuz yil birmilletning ijadiyet hayatini yengilashqa, senet rohini urghutushqa, penni tepekkurini yukseldurushke, ilmiy quwwitini qanatlandurushqa yetti. qurban mamutning bu iqtidari uni aramgha chiqqandin keyinmu uyghur tepekkur ehlining teshkilatchisi supitide tutup turdi. qurban mamutning bu yiqilmas nopuzi xitayning kozige miqtek qadilip uni zulum oqigha nishan qildi.
qurban mamutning qisqiche terjimihali
tohpikar Jurnalist qurban mamut 1950-yili kucha nahiye behishbagh yeza bostan kentide tughulghan. 1968-yili nahiyelik 1-ottura mektepni putkuzup, 1972-yildin 1976-yilghiche shinjang uniwersiteti edebiyat fakultetida oqighan. 1976-yildin 1984-yilghiche shinjang xelq radiyo istanisisida muxbir, muherrir, 1985-yildin 2011-yilghiche «shinjang medeniyiti» Jurnilida mesul muherrir, bash muherrir bolup ishlep pensiyege chiqqan. 2018-yili tutqun qilinghan.
(foto suret: 2013-yili 14-may, kucha nahiyeside otguzulgen ustaz, Jurnalist, shair qurban mamutqa ton kiydurush murasimi)
2021-yili 4-yanwar, norwegiye
