(«yengi hayat geziti» 1997- yili, 15 –may sanidin).
muhemmed yusup
til – insanlarning eng muhim alaqe qilish qorali. jemiyette insanlar peqet shu til wasitisi arqiliqla bir- birini chushinip, tereqqiyat basquchigha ilgirleydu. tildin bashqa her qandaq wasite bu wezipining hoddisidin toluq chiqalmaydu. til bolmisa jemiyetmu jemiyet bolup turalmaydu. bir milletning tili shu milletning mewjut bolup turushining kapalitidur. herqandaq millet ozining tili bilen tonulidu we oz mewjudiyitini saqlap qalalaydu. shuningdek til herqandaq bir milletning ronaq tepishigha, yaki eksinche dunya yuzidin ghayib bolup ketishige seweb bolidighan amildur. inglizler oz tilini rawajlandurup, dunyagha tarqitishqa ehmiyet bergenliktin bu kunlerde u dunya yuzluk tilgha aylinip qaldi. xitay dolitini bir nechche esir oz hokumranliqida idare qilghan manju millitining assimilyatsiye bolup ketish xewepige ehmiyet bermigenliki we tilini kozqarchughidek saqlap qalalmighanliqidin axiri ular qumluq yerge singip ketken sudekla dunyadin ghayib bolup ketti. til ene shundaq millet teqdiri bilen tutash muhim amildur.
uyghurlarning oz tilini qoghdash yolidiki kureshliri
uyghur xelqi nahayiti uzaq tarixqa, yuksek medeniyet miraslirigha sahib bolghan munewwer bir millettur. otmushte ejdadlirimizning tili asiya, afriqa qitelirigiche tarap keng dairide qollinishqa ige bolup kelgen idi. misirning yerlik shewiliride uyghur tilidiki bezi atalghular hazirmu saqlinip kelmekte. ejdadlirimizning arisidin yetilip chiqqan alimlirimiz tilimiz bayliqini eks etturup chong hejimdiki qamuslarni yezip qaldurghanliqi otmush tariximizdin melum: mehmud qeshqerining «turkiy tillar diwani», yusup xas hajipning « qutadghu bilik» namliq eserliri shuning emeliy misalidur. bu arqiliq alimlirimiz uyghur tilini saqlap qelish we uni terghip qilishta chong rol oynighan. chunki u waqitlarda islam dini turkiy xelqler arisigha yengidin tarqilip, islam ehkamlirini oginish uchun ereb we pars tillirini oginish hewisi xelq arisida keng qanat yayghan mezgil idi. islam dini memlikitimizge iran tereptin kirip kelgechke shu qatarda pars tiliningmu tesiri az bolmidi. netijide turkiy xelqler, jumlidin uyghurlar oz tilini ereb we pars tillirigha arilashturup sozleydighan, hetta ereb, pars tilliridin bezi atalghularni qobul qilish netijiside, oz tilidiki shu atalghularni qollanmaydighan haletler peyda bolushqa otken. del shu waqitta bizning milletperwer, danishmen bowimiz mehmud qeshqeriy kishilerning ereb, pars tillirighila berilip ketip oz tilini untup ketmesliki, yene bir tereptin bashqa xelqlerningmu turk (uyghur) tilini uginishlirige yardemchi qollanma bolushi meqsitide mezkur diwanni yezip chiqidu.
bu dewrde shundaq bir chushenche bolushqa otkenki, eyni waqittiki ediplerning yazghan eserliride ereb yaki pars tilliri arilash bolmisa u eser heqiqiy bediiy eser supitide bahalanmaydighan bolghan idi. shundaq bir sharaitqa emel qilmay yusup xas hajip dunyagha dangliq « qutadghu bilik» esirini xalis uyghur tilida yezip chiqti. «qutadghu bilik»ni tetqiq qilip keliwatqan alimlar shuni eniq ipadilidiki, bu eserde turk tilidin bashqa tillardin kirgen sozler yoqning ornida, beren- saranla uchriship qalidu. shu yonilish tesiride 14- esirning axiri we 15- esirning bashlirida mawaraunnehrde ijadiy paaliyetlirini elip barghan lutfiy, ataiy we sekkakiylarning ghezellirimu uyghur edebiy tilida yezilghan. demek, shu dewr sharaitidimu ejdatlirimiz ana tilimizni koz qarchughidek qoghdap keldi.
tilning milletni saqlap qelishtiki roli
manjular wetinimizni ikkinchi qetim istela qilghinida, assimilyatsiye qilish meqsitide oz tilini xelqimizge zorlap tengip, yeza- qishlaqlarda manju tilida mekteplerni achqan bolsimu, xelqimiz arisidiki wetenperwer, ilghar pikirlik olimalar uyghur balilirini ularning mektepliride oqushidin tosap keldi. bu peqet tilimiz arqiliq diniy we milliy mewjudliqimizni saqlap qelishqa qaritilghan ish idi. ejdadlirimizning iradisige warisliq qiliwatqan kopchilik ata- anilirimiz helimu tilimizni sirtqi tesirlerdin saqlap kelmekte. til- millet demektur. milliy orpi- adetlerning shekillinishimu til wastisigha munasiwetlik. shunglashqa oz ana tilini bilmeydighan balining mijez- xulqimu ozi sozliship yurgen tildiki gheyriy milletning ozgichilikige mas shekillinidu. demek, oz ana tilini bilmigen bala xelqimizning milliy enene, orpi- adetlirige yuqushmaydighan bolup osidighanliqi muqerrer. kichik - chonggha bolghan hormet– izzet qaide yosunlirimizdinmu ularning perwasiz osidighanliqimu ene shuningdin. bu ishtiki chong mesuliyet we jawabkarliq ata- anilarning ustige yuklinidu. shunga, ata-anilar meyli qaysi dolette bolsun, oyde choqum uyghurche parang selishi, balilarning bashqa tilda sorighan soallirigha jawab bermesliki we ularni uyghurche sozleshke teshebbus qilishi, uyghurche kitablarni kop oqushi, balilargha tewsiye qilishi nahayiti zorur. zadi shundaq qilmisaq, tilimizni qandaq saqlap qalimiz?
bezi kishiler oz ana tilini yaxshi bilip tursimu, xuddi ozini shu arqiliq bir korsetkusi kelgendek, uningdin shohretke erishidighandek zorlap bashqa milletning tilida sozlishidu. bu doramchiliqning neme hajiti bar ikenliki chushiniksiz. emeliyette bu oz millitini, tilini xorlighanliqtur.
oz tilini bilmeslik nomustur
yat elde yashap shu xelqning tilini bilmeslik uyat emes, biraq hazir dunyaning qaysibir yeride yashimayli oz ana tilimizni bilmeslikimiz echinishliq we kelgusi ewlatlirimiz aldidiki jinayitimizdur. qisqisi, oz tilimizni bilmey turup qandaqmu ozimizni shu millet qatarigha qoyalaymiz.
kop til bilish kishining bilim- sewiyisining yuqiri bolushigha turtke bolidighanliqi heqiqet. elwette, uni alqishlashqa erziydu. lekin bashqa tilning horigha jimiqip, oz ana tilini untup ketish yaki uni ugenmeslik nomussizliqtur.
her bir milletning qedir- qimmiti tili arqiliq tonuliwatqan mushu dewrde, oz tilini kozge ilmay, uni untup ketip, bashqa milletning tiligha beqinghan adem oz ana tilini haqaret qilghan bolidu. mundaqlar oz millitidin yuz origen we ewladlarning kelichikini depsende qilghan bolidu. demek, til milletni saqlap qalidighan muhim amil.
muhemmed yusup islam bilimliri tori
2023-yili 4-sintebir
