xitayning gherbige jaylashqan we uyghur medeniyitining boshuki dep atalghan bir qumluq bostanliqi bolghan tarixi qeshqer kochilirida yepyengi bir «qedimki sheher» sayahiti gullinish aldida turmaqta.
yeqinqi yillardin buyan, kona sheherning ozige xas kahishtin yasalghan we 2000 yildin buyan imperiyelerning ozgirishige qarimastin saqlinip qalghan turalghulirining kopinchisi hokumetning yer tewresh we sehiye mesilisidiki endishisi seweblik cheqildi.
uyghur paaliyetchiliri bolsa kona sheherning buzulushi «medeniyet qirghinchiliqi» bilen barawer deyishti.
hazir bu kochilar chaplaqlar, erzan bahaliq unche-merwayit we eneniwi chalghularni satidighan xatire buyumlar dukanliri bilen tolghan bolup, bu yerde sayahetchiler elektronluq peytonlarda olturup kishiler arisida aylinalaydu yaki eneniwi uyghurche kiyimlerni kiyip meschitning pelempeyside suretke chusheleydu.
xitayning eytishiche, hokumet meblegh bilen teminligen etibar bahaliq sayahetning qiziqturushi bilen bu yil hazirghiche shinjang (sherqiy turkistan-t) olkisige 180 milyondin artuq sayahetchi eqip kirgen.
saqchi tekshurush nuqtiliri eliwetilgen bolup, ularning ornini chiray perqlendurush iqtidarigha ige bolghan keng kolemlik bixeterlik kameraliri alghan.
bular on yil dawamlashqan we otken yili ilan qilinghan bir b d t doklatida «insaniyetke qarshi jinayet» dep atalghan qattiq basturushlarning eng yengi alametliri idi.
shinjangning «yengidin markilashturulushi»
nechche yildin buyan, hokumetning qattiq mexpiy elip berilghan uyghurlar we bashqa musulman az sanliqlar arisidiki ashqunluqni yoqitish herikiti jeryanida, bu rayon dunya mediyalirning kopinchisii bilen ayriwetildi.
bu basturush bular 2009-yili paytext urumchide yuz bergen we yuzlerche kishi olgen qalaymiqanchiliq bilen 2013-yili beyjingdiki tyenenmin meydanida yuz bergen we besh kishi olgen kishiler topigha mashina bilen hujum qilish weqesini oz ichige alghan nechche on yilliq muqimsizliqtin keyin otturigha chiqti,
2014-yili urumchi poyiz istansisida yuz bergen pichaq we partilatquch bilen hujum qilish weqesi shi jinpingning bu olkige qilghan ziyaritige kolengge chushurgendin keyin, u emeldarlarni terorluqqa qarshi «qattiq zerbe berish» ke buyrughan.
shuningdin keyin, akademiklar, tetqiqatchilar, Jurnalistlar we qanunshunaslar hokumetning qoli arqiliq elip berilghan keng kolemlik jaza lagerliri, mejburiy emgek we tughut cheklesh siyasiti qatarliq keng kolemlik depsendichiliklerni arxiplashturdi.
amerika bu basturushni «irqiy qirghinchiliq» dep atidi, lekin awstraliye bu atalghuni ishletmidi.
xitay bolsa, deslepte bu lagerlarning mewjutluqini inkar qildi, keyinche bolsa barliq «kespiy terbiylesh merkezliri»ning 2019-yili taqalghanliqini eytti.
nowette bu olke «normallishish» halitige otmekte. shinjangning buyuk qayta markilashturulushi jiddiy elip berilmaqta.
estayidilliq bilen orunlashturulghan shinjang sayahiti
ABC bu rayonda xitay hokumiti teshkilligen we inchike orunlashturush arqiliq olkining eng yaxshi yuzi namayen qilinghan bir axbarat sayahitige teklip qilndi.
emma emeldarlarning hechqaysisi buni ashkarilashni xalimidi.
bizge bir uyghur yeslisi korsitildi, bu yerde oqughuchilar dersxanida xitay dolet tilida sheir yadlidi, andin meydanda xushal halda eneniwi muzikigha ussul oynidi.
yerlik shirketke tewe bolghan we her besh ishchining biri musulman az sanliq millettin bolghan gulliniwatqan bir zawut korstildi.
bir sut orap qachilash eslihesige barduq, ishchilar mehsulatni tekshuruwatqan biz eynek tam arqiliq suretke alalayttuq.
uningdin bashqa, beliqchiliq kolchiki we rengdar tam resimliri bilen yeza turmushining inaq korunushlirini teswirlengen yeza-bazarlarni ziyaret qilduq, lekin ahaliliri nahayiti az idi.
shimendiki yeza kadiri niy jawyu ABC muxbirigha mundaq dedi: «shinjangdiki ozgirishler nahayiti chong».
«qatnash, yol, turmush, ishqa orunlishish we kishilerning parawanliqini yaxshilash... biz kishilerning chirayidin xushal tebessumni koreleymiz».
bir hepte dawamlashqan we dunyaning her qaysi jayliridin kelgen 20 dek Jurnalistni oz ichige alghan bu sayahet qattiq kontrol qilindi we aldirash orunlashturulghan ziyarette bizning yerlik kishiler bilen sozlishishimizge tuzuk waqt berilmidi.
awat kechlik bazarlarda uyghur aililirining kawap we kalla-pachaqtin erkin azade huzurliniwatqan korunushliri bar idi.
biz paranglashqanlar sheherning bixeter, turmushining yaxshi ikenlikini eytti.
emma bir milyondin artuq adem nechche ay yaki bir nechche yil qamalghan dep qaralghan ilgiriki jaza lagerliridin birini korush telipimizni xitay sahipxanlar teripidin ret qilindi.
er we kamera
sayahet jeryanida, ABC we bir amerika taratqusi bundaq orunlarda tutup turulghan dep qaralghan bir xatire boyumliri satquchigha yeqinlashtuq.
uni sayahet yetekchiliri korsetmigen idi.
biz uni ziyaret qilishqa bashlighanda, biz hech korup baqmighan yene bir er kamera bilen peyda bolup, yenimizda turup uning her bir jawabini suretke aldi.
uch balining dadisi bolghan imam memet sidiq ozining yette ay qamap qoyulishigha seweb bolghan «intayin radikal diniy idiologiye» ni perwasizlarche teswirligende hechqandaq qorqush alametliri korulmidi.
u: «men ayalimning ishlishige yol qoymighan idim» dedi.
«eger uning kirimini xejlisek, dozaxqa kiridighanliqimizgha ishinettim we uni oyde turushqa mejburlidim. bu qimmet qarashlarni etrapimdiki kishilergimu teshwiq qildim».
u lagerdiki nachar muamililerni inkar qilip, ozining yaxshi yegenlikini, shahmat oynighanliqi we kitab oqughanliqini, hetta hepte axirida oyige qaytishqa ruxset qilinghanliqini eytti.
«men oginish arqiliq, radikal diniy qarashlarning kishilerge ziyan salidighanliqini hes qildim. mende emdi bu xil qarash yoq, men her qandaq millet we etiqadtiki kishiler bilen chiqishalaymen».
uyghur kishilik hoquq qurulushining (UHRP) tetqiqat we teshwiqatqa mesul muawin mudiri peter irwin( Peter Irwin)ning eytishiche, bu bahalar hokumet belgiligen bayangha mas kelidiken.
irwin ependi mundaq dedi: «qorqunch we chegrini halqip ketkenliki seweblik uchraydighan jaza tehditi seweblik ular bu bayangha egishidu… kishiler xata gep qilish , xata adem bilen korushush yaki chetel bilen alaqe qilishtin qorqidu».
«ular kishilerni eng eqelliy diniy paaliyetler bilen shughullanghanliqi seweblik tutidu.. oyingizde quran bolush sizning 10 yilliq qamlishingizgha yeterlik. bu normal bir jemiyetmu?».
diniy erkinlik «esla mewjut emes»
bugun qeshqerde, buzghunchiliqqa uchrighan meschit gumbezlirining ustide xitay bayriqi lepildep turidu.
ezan awazliri ochurulgen.
uzun saqal qoyghanlar we chumbel artqanlarni korush mumkin emes.
biz quranni qeyerdin setiwelishni bilidighan ademni tapalmiduq.
600 yilliq tarixqa ige heytgah meschitige 5000 musulman namazxan sighidighan bolup, hazir asasliqi bir sayahet menzire rayoni bolup qalghan.
yetekchimiz deslepte bizning namaz jeryanida ichige kirishimizni xalimidi, emma ular axiri ruxset qildi.
biz ziyaret qilghan kuni, nechche on kishi namazgha kelgen. kopinchisi yashanghanlar bolup, ularning hechqaysisi 50 yashtin towen emes.
