dunyadiki nopuzluq tapawetsiz teshkilatlarning biri bolghan kishilik hoquqni kozitish teshkilati (HRW) bayanat ilan qilip, birleshken doletler teshkilatining bash katipi antoniyo guterresni xitay dairilirining sherqiy turkistandiki insaniyetke qarshi jinayiti we xitaydiki bashqa eghir hoquq depsendichiliklirini axirlashturushi uchun shi jinpinggha besim qilishqa chaqirdi. bayanatta, xitayning «bir belwagh bir yol» teshebbusining bashqa doletlerge kelturuwatqan passip tesirliri tekitlinish bilen birge, rahile dawut we ilham toxti qatarliq naheq tutup turuluwatqan uyghurlarning qoyup berilishi telep qilinghan.
mezkur teshkilat 16-oktebir ilan qilghan bayanatida korsitishiche, guterresning 17-we 18-oktebir kunliri beyjingda otkuzulidighan we xitayning yer shari ul eslihe teshebbusining 10 yilliqini xatirileydighan uchinchi nowetlik «bir belwagh bir yol munbiri»ge qatnishidighanliqi molcherlenmekte. 2017-yili bash katip bolghandin buyan, guterres xitayning qattiq we eghirlishiwatqan basturushni ashkara tenqid qilishta tereddut qilip keldi.
kishilik hoquqni kozitish teshkilatining ijraiye mudiri tirana hesen mundaq dedi: «b d t ning bash katipi guterres xitay hokumitini shinjangdiki insaniyetke qarshi jinayitini axirlashturushqa besim ishlitish uchun ehmiyetlik tedbir qollanmidi. bir belwagh bir yol munbiri guterresni birleshken doletler teshkilatining merkizi prinsiplirini qollash uchun muhim purset bilen teminleydu».
bayanatta eytilishiche, 2022-yili 8-ayda, b d t kishilik hoquq ishxanisi bir doklat ilan qilip, sherqiy turkistanda uyghur we bashqa turkiy musulmanlargha qaritilghan keng kolemlik tutup turush, qiynash, medeniyetke buzghunchiliq qilish, mejburiy emgek qilish we bashqa eghir kishilik hoquqqa dexli-teruz qilish qilmishlirining mewjutluqini ispatlidi. doklatta, «shinjang(sherqiy turksitan-t)diki depsendichilik qilmishliri insaniyetke qarshi jinayet shekillendurushi mumkin» dep korsitildi. guterresning bayanatchisi eyni waqitta doklat «xitayning shinjang rayonida yuz bergen eghir kishilik hoquq depsendichilikini eniq korsitip berdi» degen we xitayni uning tewsiyelirini «ustige elish» qa chaqirghan.
«bir belwagh bir yol kishilik hoquq prinsiplirigha xilapliq qilghan»
yeqinqi yillardin buyan, bir qisim «bir belwagh bir yol» turliri yeterlik muhit we ijtimaiy tesir bahalashni elip barmidi we ashkarilimidi, yaki tur pilani we qurulushning tesirige uchrighan yerlik xelq bilen yeterlik kengeshmidi, bu keng kolemlik naraziliq qozghidi. ular yene xitay shirketlirining ishlitilishini telep qilidighan chiriklik, natoghra qerz kelishimi we riqabet kuchi yoq toxtamlarni qolaylashturush bilen tenqidke uchridi.
jibuti, pakistan, maldiwi qatarliq belwagh we yol teshebbusi liniyesidiki doletler qerz qiyinchiliqigha duch kelmekte. cheklik hokumet bayliqi muhim mulazimettin qerz toleshke yotkilishi mumkin.
bu xil qilmishlar xelqara kishilik hoquq qanunidiki doletlerning saghlam we imkaniyetlik sijil muhitqa munasiwetlik asasiy mejburiyitige zit kelidu, halbuki bularni bash katip eng muhim orungha qoyghan idi.
«xalighanche tutup turulghan uyghular qoyup berilishi kerek»
guterres yene xitayning yuqiri derijilik emeldarliri bilen bolghan uchrishishidin paydilinip, xalighanche qolgha elinghanlarni qoyup berishni telep qilishi kerek. ular kozge korungen uyghur insanshunas doktor rahile dawutni oz ichige alidu. uning oydurma we eniq bolmighan «dolet bixeterliki» jinayiti bilen muddetsiz qamaq jazasigha hokum qilinghanliqi ilgiri surulmekte. uyghur iqtisadshunasi we saxarof mukapatigha erishken ilxam toxti uyghurlar bilen xitaylar otturisidiki dialogni ilgiri surgenliki uchun «bolgunchilik» sewebidin muddetsiz qamaq jazasigha hokum qilinghan.
2023-yili 16-oktebir
