nebijan tursun (tarix penliri doktori)

 

mana, 1933-yili qeshqerde dunyagha kelgen buyuk sherqiy turkistan islam jumhuriyitining qurulghanliqining 90 yilliqi we 1944-yili ghuljida qurulghan buyuk sherqiy turkistan jumhuryitining 79 yilliqigha az kun qaldi.bu kunlerni xatirilesh we bu kunlerni bizlerge ebediylik xatire we umid nuri hem milliy roh supitide teqdim qilghan yolbashchiqlar, qehrimanlar, pidakar jengchilerni yad etish ozini uyghur hesablaydighan kishining burchi !

 

bu kun munasiwiti bilen towendiki soallarni qayta qoyush zorurdur! sherqiy turkistan milliy azadliq inqilabi rehbiri , uyghur oghlani exmetjan qasimi kimning dushmini?kimning dosti? kimning rehbiri? bu soallarning jawablirini aldi bilen xitayning keyinki burmilanghan tarixiy hojjetliri we bahaliri emes we yaki bugunki ademler emes, belki exmetjan qasimining sherqiy turkistan jumhuriyitini birge qurushqa qatniship birge kuresh qilghan sepdashliri shuningdek uyghur xelqining we exmetjan qasiminng eyni waqittiki dushmenlirining sozliri hem bahaliridin izdeymiz!

 

demek, bu soallargha exmetjan qasimining 5-yilliq kuresh sepdashliri, sherqiy turkistan milliy armiyesining polkowniki, milliy armiye istixbarat bolumi bashliqi, 1950-1980-yillardiki xitay kompartiyesining birinchi nomurluq dushmenliridin biri ziya semedi (1914-2000) ozining «exmet ependi», sherqiy turkistan milliy armiyesining ofitserliridin asim baqi «xunzirliq», sabit abduraxman «uyghurname», mesimjan zulpiqarof «serrap» we bashqa eserler arqiliq eng dadil jawab berip bolghanidi.

 

exmetjan qasimining eng yeqin sepdishi, 1944-yili, 12-noyabir kuni qurulghan sherqiy turkistan jumhuriyiti hokumitining bash katipi, ”azadliq teshkilati“ ning ezasi, sherqiy turkistan jumhuriyitide exmetjan qasimi bilen birlikte barliq hokumet ishlirining programmilirini tuzgen abdureup mexsum ibrahimi (1914-2005) ependining hayat waqtida kemine nebijan tursungha qaldurghan: ”exmetjan qasimidek qabil we xelq soygen uyghur rehbiri texi yetiship chiqmdi. mundaq dahiylar bir qanche yuz yillarda bir qetim chiqsa kerek, men putun hayatimda ni-ni oghlanlarni, mana men degen dangliq rehberlerni kordum. lekin hazirghiche exmetjandek rehberni texi korup baqmidim. exmetjandek aq kongul, sap niyet, rastchil, exlaq-peziletlik, birla korgen ademni ozige tartiwalalaydighan, intayin bilimlik, siyasiyon, natiq, qeyser, dushmenge egilmes, bashqilar uchun olushke teyyar, xelqi uchun ozini olumge atighan we olumge her waqit teyyar turalaydighan, bashqilar yighlimisun, azablanmisun uning ornigha men azablinay, men yighlay deydighan mundaq insan balisini texi men kormidim“ degen sozliri exmetjan qasimining kim ikenlikining eng etrapliq jawabidur.

 

undaqta exmetjan qasimi kimning dushmini? uni kimler och korgen?

 

 

1946-yili, 6-ayda stalin hokumitining turluk besimliri astida we wasitichi bolup otturigha chushushi netijiside xitay merkizi hokumiti bilen bitim imzalap, birleshme hokumetke qatnishishqa mejbur bolghan sherqiy turkistan jumhuriyiti tereptin reis elixan tore qatarliq hokumet ezalirining korsitishi we qoshulushi bilen exmetjan qasimi sherqiy turkistan, yeni ili tereptin birleshme hokumetke muawin reis bolup, urumchide turdi (rusiye tarixchisi w. a, barmin. shinjang 1941-1949-yilliridiki sowet-xitay munasiwetliride. barnaul 1999. rusche).

 

exmetjan qasimi 1946-1947-yili sherqiy turkistan tereptin bir yilgha yeqin waqit birleshme hokumetke birinchi muawin reis bolup xizmet otigen jeryan sherqiy turkistan inqilabchiliri bilen xitay herbiy-memuriy dairiliri arisida shiddetlik we yuzmu-yuz siyasiy kuresh mezgili hesablinidu. jang jijong ozining jang keyshi bashchiliqidiki xitay merkizi hokumiti rehberliri arisida bergen siyasiy doklatida ozining exmetjan qasimi bashchiliqidiki ili terep bilen intayin eghir siyasiy kureshni bashtin kechurgenlikini etirap qilghan. xitay gomindang tarixchisi jang dajunning «shinjangdiki 70 yilliq boran-chapqun» mawzuluq kitabida qeyt qilishiche, birleshme hokumet mezgilide exmetjan qasimi qatarliqlar shunchilik ustunlukni igiligenki, hetta birleshme hokumet reisi jang jijong exmetjan qasimining qoshulishisiz her qandaq muhim qararni chiqiralmighan, hemme ishta exmetjan qasimining eghzigha qaraydighan halgha chushup qalghan. 25 kishilik hokumet ezaliri yighinida gerche ghulja tereptin tot kishi bolsimu, emma exmetjan bashliq tot kishining qarshi awaz berish bilen birer qararni elish mumkin bolmighan, jang jijong lenju bilen urumchi arisida poyiz yoli yasashni otturigha qoyghanda, exmetjanning qattiq qarshiliqigha uchrap, bu qarar qaldurulghan, jang jijong yene shinjang institutini tyenshen uniwersiteti qilip ozgertip, nenjing hokumitige biwasite qaraydighan dolet uniwersiteti qilishni otturigha qoyghanda, exmetjanning qarshi turushi bilen emelge ashmighan.

 

exmetjan qeshqerge abdukerimxan mexsumni waliy, turpangha abduraxman muhitini hakim qilish pikirini otturigha qoyghanda jang jijong amalsiz qoshulghan, emma exmetjan qasimi bashliq sherqiy turkistan inqilabini qoralliq basturush terepdari, olkidiki 100 ming kishilik xitay armiyesining bash qomandani, ikki qoli uyghurlarning qeni bilen boyalghan general song shilyen qatarliq xitay herbiy-siyasiy bashliqliri jang jijongni bundaq yol qoyush bilen eyibligen. song shilyenning xatirilishiche, xitaylar arisida tezla jang jijong exmetjanning eghzigha qarap ish qilidu, exmetjansiz hechqandaq qedem basalmaydu deydighan gepler taralghan (song shilyen. shinjangdiki uch yilda korgenlirim we anglighanlirim. xitay tarix materiyalliri neshriyati, 1996-yili neshri, tor nusxisi, xitayche).

 

olkidiki merkez ewetken reis, eng aliy xitay rehbiri general jang jijong, xitay qoshunliri bash qomandani song shilyen, bash katip lyu mengchun, muawin garnizon qomandani dang bigang, urumchi saqchi idarisi bashliqi lyu yaje, 78-korpus komandiri yeching, ichki ishlar naziri tunggan wang zengshen (jalalidin), urumchi sheher bashliqi chuwu, xitay tashqi ishlar emeldari lyu zerong we bashqa barliq xitay herbiy-memuriy bashliqliri, hetta gomindang juntong we jungton jasusluq organliri bashliqliri, gomindang pirqisi bashliqliri exmetjan qasimi aldida bash egishke, uning aldida artuq sozleshke petinalmasliqqa mejbur bolghan bolup, ular exmetjan qasimini eng och korgen we yene bir tereptin uning iqtidari, tesir kuchi we salapitige qayil bolup, hormet qilishqa mejbur bolghanidi. shunga ular, mexpiy yighinlarni echip, exmetjan qasimigha qandaq taqabil turush, uning rehberlikidiki uyghur milletperwerlirige qandaq taqabil turush charilirini muzakire qilip, 25-fewral xitaylar namayishini teyyarlighanidi. qisqisi, xitay showinist milletchiliri hesablanghan mezkur emeldarlar uchun eng qorqunchluq we eng kuchluk uyghur peqet exmetjan qasimi idi xalas, undaq bolushidiki eng muhim seweblerning biri uning arqisida nechche on ming kishilik muntizim we qudretlik sherqiy turkistan armiyesi we keng sherqiy turkistan xelqi bar idi.

 

xitaylar ozlirining uzun yilliq hokumranliq tarixida tunji qetim bir uyghur bashliqqa qarshi namayish qildi, u bolsimu exmetjan qasimi idi. 1947-yili, 25-fewral kuni urumchide 10 minggha yeqin xitay herbiy, saqchi we puqraliri namayish qilip,«yoqalsun exmetjan!», «exmetjanni oltureyli» dep shoar towlap, qalaymiqanchiliq chiqirip, uni olturmekchi bolushi we uning bu xitaylar aldida qeddini tik tutup, xitay generallirini namayish tarqitishqa mejbur qilishi. bu jeryan exmetjan qasimini eng koch korgen gomindang tarixichisi jang dajun ozining «shinjangdiki 70 yilliq boran-chapqun» namliq esiride tepsiliy teswirleydu. (shu eserge qarang, 12-tom, 7330-7333-betler)

 

eyni waqitta exmetjan qasimini eng och korgenler peqet xitaylarla emes elwette, xitayning qol chomaqliri, oz menpeetlirini uchun dinini, millitini satqan nepsaniyetchi, pitnichi uyghurlarmu, qazaqlarmu bar idi, mesilen aqsu waliysi, ozini islam olimasi we xoja atiwalghan seyidexmet xoja, xoten waliysi muhemmed imin bughraning hem reqibi, kichikidin xitayche oqup, ozini xadingbang dep atiwalghan nurbeg, qumul waliysi yolwas shuningdek xitaygha tayinip, uyghurlargha qarshi turup we oz menpeetlirini tikligen xitayperes qazaqlardin, uyghurgha nisbeten esheddiy milletchilik xahishigha ige urumchi waliysi xadiwang, maliye naziri janimqan, muawin bash katip salis hem turkistan noghaybay qatarliqlar idi. bular song shiliyen qatarliq xitay showinistliri bilen birliship exmetjanni olturushke urunush heriketliri, tehdit selish we namayishlarni elip barghanidi.

 

gerche uch ependi exmetjan qasimi bilen weten erkinlikini qolgha kelturushke tayinidighan tashqiy kuch mesilisidiki chongraq ixtilap we bashqa bir qisim siyasiy idiye mesilisidiki kichik ixtilaplargha ige bolsimu, emma ular arisidiki bu ixtilaplar exmetjan qasimi och korush derijisige yetmigen. ularning hemmisi exmetjan qasimining qabiliyiti we iqtidarigha hormet qilghan idi. (bu heqte qarang: eysa aliptekin, esir sherqiy turkistan uchun. istanbul, 1985-yili, turkche neshri). wahalenki, ularning ili inqilapchiliri, yeni sherqiy turkistan inqilabchilirini «ruslarning qol chomiqi» we «rusperes» dep sokushliri musteqil sherqiy turkistan jumhuriyiti qurghan ili inqilabini esheddiy och koridighan xitaylargha mas kelgen we xush qilghanidi.

 

2023-yili 20-oktebir