amerika uyghur birleshmisi 12- noyabir sherqiy turkistan jumhuriyiti kuni munasiwiti bilen 11-noyabir kuni axsham feyirfakis shehiride otkuzgen xatirilesh we tebriklesh murasimida uyghur eli we uyghurlar tarixi boyiche uzun yillardin buyan tetqiqat qilip amerikida «yawro-asiya otushme yoli: shinjang tarixi» we « qowuqning sirtida»namliq kitablirini neshr qildurghan we kopligen maqalilerni yazghan hem nowettiki uyghurlar uchrawatqan qirghinchiliq mesililirini daim etrapliq yorutup keliwatqan kona dostum professor jeyms milward bilen birge sherqiy turkistan jumhuriyetliri tarixi heqqide sozliduq we soallargha jawab berduq. bu hem amerika uyghurliri birleshmisining paaliyet tarixida uyghur amerikaliq we amerikaliq ikki tarixchining birlikte sh t j tarixi heqqide mexsus soz qilishidur. jorjitown uniwersitetining peshqedem professori jeyms milward ependi bilen men 1998-yili 7-aylarda uninggha uyghurche ogitish bilen tonushup kona alaqilirimizni uzmey izchil dawamlashturup keliwatimiz. uning oyidimu kop mehman bolghaniduq. ikkimiz kopligen ilmiy yighinlarda birge doklat berduq we uzun yillardin buyan pikirdash bolduq. professor jeyms milward ependi bilen birge 2001-2004-yili jons xopins uniwersiteti ottura asiya-kawkaz tetqiqat instituti reisi fred star ependining yetekchilikidiki « shinjang qurulushi» gha qatniship birlikte tarix temisi boyiche tetqiqat qilduq. netijide 18 amerikiliq tetqiqatchining birleshme emgiki supitide « shinjang: xitayning musulmanlar chegra zemini» namliq kitab neshr qilindi. bu kitabning sherqiy turkistanning 19-20-esir tarixi qismini ikkimiz birlikte yazduq, shuningdin keyin ikkimizning ismi bu kitab bilen gogol izdesh torida birlikte tepilidu. bu kitab hazirghiche gherb dunyasidiki nopuzluq eser supitide hokumet xadimliri, tetiqatchilar, alimlarning birinchi qol paydilinish qimmitini yoqatmidi. uyghur elige munasiwetlik herqandaq birer doktorluq, magistirlik tezislirigha qarisingiz bu kitab menbe korsitilip kelinmekte we ikkimizning ismi birlikte tilgha elinidu. mezkur « qurulush» we kitab eyni waqitta xitayni qattiq chochutuwetken bolup, xitay hokumiti mexsus alimlar qoshuni teshkillep bu kitabqa qarshi kitablarni yazdurdi we bu tetqiqat layihisini « xitayni parchilash programmisi» degendek heywetlik sozlerni ishlitip chalwaqap keng kolemdiki hujumlarni uyushturdi. hetta kitabni ichki qisimda xitaychigha terjime qilip, uning siyasetchiler we tetqiqatchilirining paydilinishigha berdi. xelqara ilimiy exlaq olchimidin yiraq xitay hokumet siyasiy tarixchisi pen jiping ozining mezkur kitabning xitaychigha ichki qisimda terjime qilinip tarqitilghan nusxisigha yazghan mexsus tenqid « hujumi»da jeyms milward ependi we mening namimni alahide tilgha aldi. xitay shuningdin keyin mezkur kitabni yazghan amerika alimlirini meni oz ichige alghan halda 2005-2006-yillardin bashlap « qarshi elinmaydighan» « xitaygha berishi cheklengen»ler dep elan qildi. shuning bilen bu tetqiqatchilarning xitaygha berishigha qetiy yol qoyulmidi. xitay dairiliri bu arqiliq uyghurlarni ilmiy we biterep turup tetqiq qilghan hetta uyghurlargha hesdashliq qilghan we ijabiy bahalarni bergen amerikiliq alimlarning uyghurlar elige qayta berishini cheklesh arqiliq och aldi.
mana bu qetim xitay och korgen bu ikkimiz sherqiy turkistan jumhuriyiti murasimida sherqiy turkistan jumhuriyiti tarixini sozlep amerika uyghurlirining gul teqdim qilishigha muyesser bolduq. bu hem professor dostum bilen bir guzel xatire bolup qaldi. shuningdek amerika uyghurliri uchunmu tesirlik bir paaliyet bolup, xatire qaldi. amerika uyghurliri birleshmisi qurulghan 1998-yili 29-may, men shahit bolghan shu kunidin bashlap hazirghiche mezkur birleshmining 20 yilgha yeqin her yilliq jumhuriyet kunini xatirilesh paaliyetliride men izchil jumhuriyetni sozlep keliwatattim. mana bu qetim bu sepke birinchi bolup amerikiliq ataqliq tarixshunas jeyms milward ependi qetilip ozining sherqiy turkistan tarixi, sherqiy turkistan jumhuriyiti tarixi heqqidiki mol bilimliri bilen uyghurlarni shatlandurdi!
2023-yili 19-noyabir
