miladiye 2023-yili 8-dekabir istanbul matemge chomdi! elwette, matemge chomgenler turkiyede muhajiret hayatini bashtin kechurup, keche-kunduz ana wetinige telpunuwatqan uyghurlar idi. uyghur muhajiret dunyasi ozining yene bir ser xil perzenti bilen xoshliship, uyghur muhajiret tarixigha yengi bir qur qoshuldi. tarixning mana bu qurlirigha yezilghan oghlan doktor perhat qurban idi.
men, ozini ana wetinige ebediy baghlash uchun oz ismining axirigha « tengritaghli» yaki « tengritaghliq» sozini soyat qilip tallighan kona sawaqdishim, merhum doktor perhat qurban tengritaghliqni «ulughwar ghayilik insan» dep atash bilen xatiremni bashlaymen. mening uni mundaq atishimdiki seweb uning buyuk bowimiz, turk we islam alimining eng buyuk tilshunas alimi mehmud kashigheriyning namigha atap « mehmud kashgheriy uniwersiteti » qurush ghayisini emelge ashurush uchun tirishqanliqi idi!
kona sawaqdishim dep atishimdiki seweb uning bilen birge 1981-1985-yilliri arisida beyjingdiki merkiziy milletler inistitutining uyghur tili-edebiyati kespi, eniqraq eytqanda turkiy tili kespi boyiche oxshash ustazlardin oxshash ders alghanliqimdin idi.
8-dekabir kuni piraga, istanbul, enqerelerdiki ilmiy we dostluq ziyaret seperlirimni axirlashturup, washingtongha qaytishqa atlinish aldida oxshashla kona sawaqdashlardin biri professor erkin emettin perhat qurbanning allaning rehmitige erishkenlik xewirini anglap chongqur qayghurdum. eslide istanbulgha kelipla uni yoqlashni konglumge pukup xanimi we sawaqdeshimiz gulzadege telefon qilghanidim, lekin gulzade xanim perhatning eghir halda yatqanliqini xewer qilghanidi. amal qanche? allaning orunlashturushigha boysunush herbir bendining beshigha kelidu.
turkiyege kelgendin keyin ozige « tengridaghli» yeni, « tengritaghliq» ismini famile nami qilip tallighan perhat 1980-yillarda biz birge oqup yurgende perhat qurban degen isim bilen meshhur idi. u, 1980-1984-yilliri merkiziy milletler instituti ( hazirqi uniwersiteti) da uyghurlarning pexirlik oghli, xanimi gulzade bolsa pexirlik guli supitide tonulghanidi. mezkur mekteptiki uyghur, tibet, mongghul, koriyan, juang qatarliq asasliq milletlerni oz ichige alghan 50 tin artuq millet oqughuchilirining her qetimliq senet paaliyetliride qara burutluq, budur chachliq perhat sumbul chachliq gulzade bilen dutar yaki rawabni koturup sehnige koturulgende bir yerim ming kishilik zal gulduras alqishlarni yangritatti. perhatning eytqan « sergerdan» filimining naxshisi zilzile qozghaytti. dapchi memtimining depigha jor bolghan perhatning naxshiliri, gulzademning usulliri hemmini tewritetti. ular ozlirining ene shu talantliri bilen merkiziy milletler institutidiki her qaysi milletlerning aldida uyghurning yuzini koturgenidi!
perhat qurban bilen birlikte 1983-1984-yili arisida « umid yultuzliri» namida bir edebiyat kruJuki qurghaniduq. u, kruJukning aktip teshebbusklarliridin idi. nechche qetimlap milliy sheiriyet we nutuq sozlesh murasimlirini otkuzduq. bu ilmiy we edebiy paaliyetlirimizde men tunji qetim 1944-1949-yilidiki sherqiy turkistan inqilabi we jumhuriyiti heqqide 2 saetke yeqin nutuq sozligenidim. mana bu paaliyetlerge mekteptiki uyghur oqughuchilar we muellimler, bilim ashurushqa we kadirlar sinipigha kelgenlernimu chaqirip ularnimu hayajangha salghaniduq. elwette bu, ajayip yuksek ghayilerni konglimizge pukken romantik dewrler idi.
1984-yili perhat qurban oqush putturgendin keyin beyjingda xizmet qilip qaldi, bir qanche yildin keyin, yeni 1987-yili chetelge oqushqa chiqip ketti. menmu 1985-yili shinjang uniwersitetigha teqsim qilinip, 5 yildin keyin, 1990-yili sowet ittipaqi penler akademiyesige aspirantliqqa qobul qilinip chetel hayatimni bashlidim. ene shuningdin keyin perhat qurban bilen kop yillar korushelmey, peqet 2015-yili turkiyede qayta korushush we sozlishish imkaniyiti boldi. ene shuningdin buyan alaqilirimiz dawamlashmaqta idi.
perhat qurban 1980-yillardin taki yeqinghiche bolghan ariliqta sherqiy turkistandin turkiyede ilim tehsil qilish pursitige erishken texminen 10 ming dep perez qiliniwatqan uyghurning ichidin yetiship chiqqan texminen 40 etrapidiki doktorning serxilliridin biri idi. bu 40 yilgha yeqin waqit ichide turkiye zor sandiki uyghurning oqushi uchun imkaniyet yaratqan bolsimu, lekin bu yerim esirge yeqin waqit ichidin aran professor doktor alimjan inayet, professor doktor erkin emet, dotsent doktor erkin ekrem qatarliq 2-3 professor doktor, on nechche dotsent we yardemchi dotsent doktorning chiqqanliqi echinishliq ehwal bolsimu, emma doktor perhat qurban qisqa waqit ichide qolgha kelturgen zor netijiliri bilen turkiyediki uyghur serxilliri we ilim ehlilirining ornini koturushtiki tohpikarliqi bilen gewdilinidu.
1990-1980-yillarda turkiyediki uyghurlarning milliy siyasiy dewa paaliyetliridiki aktiplarning biri supitide konglige yuksek ghayilerni pukken perhat qurban milliy iqtisadiy igilik sahibi bolmay turup ozini tiklesh we ghayisini emelge ashurushning mumkin emeslikini tonup yetip, igilik tikleshke kiriship deslepte muweppeqiyetlerni qazanghan bolsimu, lekin esli kespidin yiraq bolghan mezkur rehimsiz soda-riqabetchilik kurishide yenila zor ziyangha uchrighanidi. lekin doktor perhat qurban umidsizlenmestin putun kuchini ilmiy tetqiqat ishliri, bolupmu xitay hakimiyiti we uning tuzulmisi, uning iqtisadiy we siyasiy qurulmisi qatarliq mesililer ustidiki tetqiqatlargha qaratti shuningdek turkiye siyaset sehnisige chiqishqa intildi.
uning dadilliqi we jenggiwarliqi shuki u turkiyediki uyghur diasporasi ichide tunjilardin bolup, turkiye parlamentigha eza bolush ghayisini emelge ashurush uchun emeliy heriket qildi. u, ikki qetim turkiyediki hakimiyettiki partiyening ezasi supitide uning parlament ezasi bolush uchun ozini namzat korsitip, saylam rayonlirida oz namzatining awazgha erishishini qolgha kelturush meqsitide meydangha chushti. gerche, uning namzatliqi yeterlik awazgha erishelmigen bolsimu, emma u ozining iradisi, igilimes rohi we intilishini ipade qilghanidi. eger xatalashmisam, u, ottura asiyadin sirtqi muhajirettiki uyghurlar arisida tunji qetim ozi turuwatqan doletning parlament ezasi bolush uchun meydangha chiqqan uyghur idi. bu hem tarixiy bashlinish ehmiytige ige idi!
doktor perhat qurban bu jeryanda uyghurlar mesilisi heqqide turkiyediki nopuzluq Jurnallarda siyasiy we ilmiy maqalilerni elan qildi we telewiziye we bashqa munasiwetlik metbuatlardiki muhakimilerge qatniship, uyghurlarning siyasiy weziyiti we bashqa munasiwetlik mesililirini tonutti hemde oz qarashlirini otturigha qoydi.
u, uyghur akademiyesini kucheytish we teximu sistemilashturush ishlirigha aktip qatniship, her xil yengi pikir we teshebbusliri bilen otturigha chiqip, bashta uyghur akademiyesining bash katipiliqqa, arqidin uyghur akademiyesi wexpisining reislikige saylandi shuningdek yene « xitay tetqiqat inistituti» qurup, mezkur institut namida bir qanche qetimliq ilmiy muhakime yighinlirini achti.
doktor perhat qurban teximu zor we ulugh ghaye pilanlirini tuzup chiqqan bolup, u bolsimu « mehmud kashigheriy uniwersiteti» qurup chiqip, bu turkiyediki aliy mekteplerning qataridin orun aldurush idi.
2022-yili 11-ayning 12-kuni istanbulda perhat qurban bilen birlikte sherqiy turkistan jumhuriyitini xatirilesh munasiwiti bilen otkuzulgen paaliyette birge bolghaniduq. arqidin u istanbulda men uchun otkuzulgen ilmiy we ton kiydurush murasimida nutuq sozlep, uyghur tarixi tetqiqatlirimgha yuqiri baha we ilhamlar bergen hemd kitabni turkche neshir qilish kereklikige ait oy-pikirlirini bildurgenidi.
shu kunlerde u we gulzade xanim meni mehmangha chaqirdi we uzun birge olturup yashliq we oqughuchiliq dewrlirimizni esliduq hemde millitimizning qismetliri heqqide pikirleshtuq.
mana shu kuni doktor perhat qurban oz qoli bileng manga ozining keche-kunduz japaliq ishlesh arqiliq yezip chiqip turkche neshr qildurghan «xitay chushi», «xitayning ‹bir belwagh bir yol› realliqi we turk dunyasi», «yengi xitay» qatarliq kitablirini imza qoyup xatire qilghanidi. mana bu kitablar uning manga we xelqimizge, jumlidin turkiye ilim sahesige qaldurghan qimmetlik yaldamisi idi. bu kitablarning turk ziyaliyliri we oqurmenlirining xitay heqqidiki chushenchilirining chongqurlishishi we xitayning mahiyitini bilishide muhim rol oynishi muqerrer.
(aptorning fesbuk sehipisidin kochurup elindi.)
2023-yili 11-dekabir
