remziye qasim (turkiye nide omer xalis ozdemir uniwersiteti)
turkchidin uyghurchilashturghuchi: uyghur akademiyesidin ablikim momin
tehrir: mehriay osman
qisqiche mezmuni
uzun tarixqa we mol medeniyetke ige bolghan uyghurlar, tarixtin buyan dunya medeniyitige zor tohpilerni qoshqan. emma ular 1949-yili musteqilliqini yoqitip qoyghandin keyin, xitay kommunistlirining assimilyatsiye we qirghinchiliqigha uchrimaqta. bu ehwal uyghur medeniyitige, shundaqla uyghurlarning siyasiy we iqtisadiy sahesige we uyghur edebiyatighimu zor tesir korsetmekte. sherqiy turkistan xelqi ishghal astida qalghandin keyin esirler boyi dawamlashturup keliwatqan medeniyiti, tarixi, tilini untuldurushqa mejbur bolmaqta. yengi yetiliwatqan ewladlarmu assimilyatsiye bolushqa mejbur bolghan. yillardin beri xitay hokumiti qollinip keliwatqan «bol, parchila we bashqur» mentiqisi, ta bugunki kunimizgiche dawam qilmaqta.
bu maqalide, asasliqi sherqiy turkistan xelqi, bu rayonning jughrapiyelik ehmiyiti we tarixta qurulghan doletler heqqide chushenche berildi. arqidin, az uchraydighan nurghun tebiiy bayliqqa ige bolghan bu jughrapiyede yashawatqan uyghurlar we bashqa turkiy milletlerge bolghan xitayning zulumi heqqide mulahize elip berildi. buningdin bashqa, bu tupraqlarda osup yetilgen alimlarning edebiyat tereqqiyatigha qoshqan tohpiliri we zamaniwi dewrdiki xitay qirghinchiliqining hazirqi zaman uyghur edebiyatining tereqqiyatini tosushtiki selbiy tesirliri heqqide mulahiziler qilindi.
achquchluq sozler: sherqiy turkistan, jughrapiyelik orun, xitay, qurulghan doletler, hazirqi zaman uyghur edebiyati.
kirish
«turkistan»-turkler yashighan, qed koturgen we buyuk bir medeniyet berpa qilghan keng jughrapiyelik bir yer. ilgiri turkistan we turklerning ana wetini dep atalghan bu bipayan jughrapiye, kunimizde ottura asiya dep atalmaqta. bu yer xazar dengizidin tartip taki seddichin sepilighiche sozulghan keng kolemlik bir jughrapiyeni oz ichige alidu. halbuki ilim dunyasida turkistanning orni texiche toluq yorutup berilmigen bolup, bu uzun tarixqa ige medeniyetlerni kormestin, oz koz qarashliri boyiche, eghizning uchidila «kochmen xelqler» degendek ibariler ishlitip kelinmekte. gherbiy turkistan dep atalghan yer qazaqistan, qirghizistan, tajikistan, ozbekistan we turkmenistanni oz ichige alidu. sherqiy turkistan deyilgende bolsa xitay hokumranliqi astidiki zeminlar kozde tutulidu.
20-esirning bashlirida rusiye we xitay teripidin qollinip keliwatqan assimilyatsiye siyasitining netijiside turk kimliki cheklengen idi. suniy shekilde yaritilghan uyghur, qazaq, ozbek, qirghiz, qatarliq kimlikler bilen yaki yerlik, qebile kimliklirini yaritish arqiliq tarixtin buyan qollinip keliwatqan turk kimlikining ornigha milliy kimlik yaritilghan we mejburiy qollandurulghan. bu meqsette turkistanni hem jughrapiyelik jehettin hemde milliy we medeniy jehettin kichik parchilargha ayrish arqiliq neytrallashturush meqset qilinghan. bularning netijiside bir putun bolghan turk tili edebiyatimu parchilinip, hazirqi zaman uyghur edebiyati, qazaq edebiyati we qirghiz edebiyati qatarliq atalghular barliqqa kelgen.
gerche gherbiy turkistan dep atalghan rayonlar musteqilliqini qolgha kelturgen bolsimu, emma sherqiy turkistan xelqi ta bugunge qeder milliy, diniy we medeniyet qirghinchiliqigha, xitayning assimilyatsiye siyasitining qurbanigha ayliniwatidu. sherqiy turkistandiki uyghurlar we bashqa musulman milletler hayatta qelish uchun kuresh qiliwatidu.
1-uyghurlar
uyghurlar zich olturaqlashqan sherqiy turkistanning jughrapiyesi oxshimighan medeniyet, etiqad we ozgiche turmush usuli bilen her waqit kishilerning diqqitini tartqan. turk medeniyitining tereqqiyatida muhim orungha ige bolghan sherqiy turkistan jughrapiyesi chongqur yiltiz tartqan til we tewrinish tes bolghan etiqadning merkizi bolup, nurghunlighan buyuk alimlarni yetishturup chiqqan. maddiy we meniwi nuqtidin intayin bay we mol hosulluq bu yer hemishe bashqilarning diqqitini tartip kelgen. bu chong medeniyet bashqa chongqur yiltiz tartqan medeniyetlerge oxshash ichki urushlar we sirtqi urushlarning netijiside yimirilish dewrini bashtin kechurgen. sherqiy turkistanning jenubida xojilar dewrining bashlinishi bilen rayonning teqdirige chongqur tesir korsitidighan awarichiliqlar bashlanghan. gerche bir qisim kishiler etiqadi seweblik xojilarni qollighan bolsimu, emma ozining shexsiy menpeetini hemmidin aldinqi orungha qoyidighan bu kishilerning bu rayongha salghan ziyanliri nahayiti kop bolghan.
iqlil qurban xojilar dewri heqqide munularni yazghan: «chingghizxanning neslidin kelgen seyyid xan (1484-1533), chingghizlar we timuriylarning gherbiy turkistanda yimirilishi bilen birlikte sherqiy turkistangha kelip, qeshqer, yarkent we xoten sheherlerni ishghal qilghan we 1514-yili seidiye xanliqini qurghan. ‹xojilar dewri› dep atalghan bu dewr sherqiy turkistanning jenubidiki alte sheherde hokum surgen eng axirqi turkleshken chaghatay xanliqi (seidiye xanliqi) yimirilgendin keyin (1678) sherqiy turkistangha tunji xitay tajawuzchiliqi bashlanghangha qeder (1755) 77 yil dawam qilghan. xojilar seidiye xanliqining xarabiliki astida, qalmaqlarning qonchiqi supitide hakimiyet beshigha kelgen. bu sewebtin, bu dewr ‹xojilar dewri› dep atilidu. buningdin bashqa, bu dewrni ‹xitay istelasining teyyarliq basquchi dewri› deyishkimu bolidu» [qurban, 1992].
18- esirning beshida, 1755-yili yuz bergen qalaymiqan muhitta bashlanghan tunji manju / tunggus tajawuzi, axirlashmaydighan bir qarangghu jeryanni bashlatqan. yuz yillardin buyan, bu ikki rayon otturisida yuz bergen dushmenlik netijilenmigen. sherqiy turkistan manjularning tajawuzigha qarshi kop qetim kuresh qilghan. ishghaldin keyin, manjular bu rayonda hakimiyet yurguzush uchun uyghurlargha qarishi qattiq jaza-tuzumlirini yurguzgen we bu sewebtin bashlanghan 42 qozghilang we bir esir dawam qilidighan urush muhitni hazirlighan. yuz bergen 42 qozghilang netijiside uyghurlar unumluk netijige erishelmigen. gerche uyghurlar bu topilanglarda eniq netijige erishelmigen bolsimu, emma ulardin elinghan yerler, maarip qurulushliri we wexpilerni qayturuwalghan [korash, 2015:2]. bugunki kunde, bu ikki rayonning weziyitini kozde tutqanda, musulmanlarning xitaylargha qarshi korunerlik netijige erishelmigenliki eniq. xitay ezeldin bu rayongha «bol, parchila we bashqur» mentiqisi arqiliq yeqinlashqan. bu yimirilish jeryani, uyghurlarning putunley xitay hokumranliqigha kirishi bilen qirghinchiliqqa aylanghan.
turkistan, 18-esirdin bashlap shimal we gherbte char rusiye, sherqte bolsa manju ching imperiyesining mustemlikichilik siyasitige duchar bolghan [qarluq, 2017:172]. esirler boyiche sherq teripige xitay, gherb teripige rusiye koz tikken bu bipayan jughrapiyemu mustemlikichilik siyasettin nesiwisini alghan. sherqiy turkistanning tarixigha nezer salidighan bolsaq, beshidin nurghunlighan qiyinchiliqlarni otkuzgendek shanliq bir dolet mezgilining bolghanliqimu eniq. sherqiy turkistanning ching xitaylirigha qarshi turush tarixigha qarisaq, yaqup beg dewrige oxshash parlaq bir dolet mezgilining bolghanliqighimu koz yumghili bolmaydu. yaqup beg dewrining otturigha chiqishi (1865–1878) bu tarixlar arisida xitay hakimiyitining tesirini unumluk toxtatqan. bu dewr, sherqiy turkistanning intayin shanliq bir mezgildur. yengidin musteqil bolup sherqiy turkistan xelqi ozining dolitini qurghan.
yaqup beg qurghan diplomatik munasiwetler we yolgha qoyghan bashqurush istrategiyesi ching xitaylirini chekindurgen bolsimu, ularni bu rayonni ishghal qilish idiyesidin waz kechurelmigen. yaqup beg oz dewridiki eng kuchluk ikki dolet engliye we char rusiye bilen munasiwet ornitish bilen bille, osmaniylar imperiyesi bilen bolghan munasiwitigimu ehmiyet bergen. 1873-yili u seyit yaqup xanni osmaniylar sultani abdulezizge elchi qilip ewetip: «qeshqeriye dolitini tonushni telep qilghan, xelipige bolghan sadaqitini qobul qilishni telep qilghan. padishah bu teklipni xushalliq bilen qobul qilip qeshqerge bir qisim qoral-jabduqlar bilen bille herbiy yardem ewetken. bu waqittin bashlap, qeshqerde osmaniylar xelipisi namida wez-nesihetler oqulup, xelipe namida pullar besilghan [tuna, 2012:53].
1878-yili yaqup begning tuyuqsiz olup ketishidin paydilinip, ching xitayliri yene rayongha yuzlengen. mushkul kuresh basquchigha kirgen sherqiy turkistan xelqi axirida ishghaliyetke yengilip, manju hakimiyitining kontrolluqigha otken. 1884-yili, manju hokumiti bu rayongha «yengi tupraq» menisidiki «shinjang» ismini bergen. demek shuki, bu rayonning ismi hazirqi xitay hakimiyti teripidin emes, belki tilgha elinghan zaman arisida manju hokumiti teripidin ozgertilgen. 1884-yili, manjular resmiy halda sherqiy turkistanni ozlirining olkisi we memuriy rayoni qilghan. sherqiy turkistan jughrapiyeside oynalghan ching xitay oyuni mushu kundin bashlap resmiyleshken. bu rayon 1911-yilghiche peqet qeghez yuzide bashqurulghan. 1911-yili xitay xelq jumhuriyitining elan qilinishi bilen qiyin bir kuresh otturigha chiqqan. manjularning hokumranliqi astida esirler boyi yashighan xitaylar 1911-yili xen rayonida musteqilliqqa erishken we xitay xelq jumhuriyitini elan qilghan.
manju hokumranliqi aghdurulghandin keyin, sherqiy turkistan rayonidiki turk doletlirining xanliri, xitaydin kelgen qoralliq unsurlar rayonda hokumranliq qilish kurishini bashlighan. emma ularning hechqaysisi bir-birini tamamen meghlup qilalmay putun sherqiy turkistanni bashqurush hoquqigha erishelmigen. ilgiri manju zulumigha uchrighan rayon xelqi bu qetim qoralliq unsurlar we zalim kuchler teripidin ezilishke bashlighan. xitaylar bu rayonni qanunsiz igiliwalmaqchi bolghan bolsimu, gerche sherqiy mongghuliye, manjuriye we tebetke oxshash sherqiy turkistanmu musteqil bir dolet supitide mewjut bolup turghan. kishiler arisidiki ziyaliylar, dini alimlar ammini nadanliq we chushkunlukte qalghan xelqini bu qiyin ehwalgha qarshi oyghitishqa we kuresh qilishqa tirishqan. 1930-yillarda ziyaliylar inqilabchilar we diniy alimlar bir yerge jem bolup, sherqiy turkistanda musteqil jumhuriyet qurush uchun kuresh qilghan.
sherqiy turkistan xelqi 1933-yili 11-ayning 12-kuni «sherqiy turkistan islam jumhuriyiti» ni resmiy halda elan qilghan. uzulmes qiyinchiliqlar we selbiylikler uzun otmeyla bu jumhuriyetning axirini kelturup chiqarghan. bu jeryanni meghlubiyet dep qobul qilmighan uyghurlar oxshash bir ayda, oxshash bir kunde 1944-yili 11-ayning 12-kuni «sherqiy turkistan jumhuriyiti»ni jakarlighan. barliq tirishchanliqlargha qarimay bu jumhuriyet uzun muddet put tirep turalmighan. 1949-yili, ruslarning yardimide bu rayon putunley xitay hokumiti teripidin ishghal qilinghan. 1920-yillarda, sowet ittipaqida turk kimlikining ornigha ozbek, qirghiz, qazaq qatarliqlar suniy yerlik kimlik barliqqa kelishke bashlighan. bu waqittin keyin, sowet ittipaqi, sherqiy turkistanda yashawatqan uyghurlar we bashqa milletler «uyghur» degen bu kimlikni qollinilishqa bashlighan. sherqiy turkistangha tewe alte sheher bar idi (keyinche, turpanmu sheher supitide qetilishi bilen yette sheher bolghan).
bashqiche qilip eytqanda, rayon xelqi ozini uyghur dep atimaytti. ular bir – birini qeshqerlik, aqsuluq, xotenlik, yarkentlik, kuchaliq, turpanliq dep chaqirishatti. bugun kopinche sherqiy turkistanda yashaydighan turklerge berilgen «uyghur» ismi 15-esirdin keyin siyasiy ittipaqning ismidek kop ishlitilmigen. sherqiy turkistan xelqi 19-esirning axirida we 20-esirning bashlirida xitaylar teripidin qeshqerlik, yarkentlik we turpanliq dep isimlandurulghan [yeloghlu, 2019:3]. 1949-yili tamamen xitayning hokumranliqigha otkendin keyin, 1955-yili bu rayongha «shinjang uyghur aptonom rayoni» dep isim bergen. hakimiyet beshigha kelgen xitay hokumiti manju hokumitige selishturghanda oxshimighan pozitsiyeni namayan qilghan. ozining yengi siyasiti bilen ozidin kormigen uyghur jemiyitini basturushqa we yoqitishqa bashlighan. yolgha qoyulghan tunji siyasetni nopusqa qaratqan. qisqa muddette qurulghan bu ikki dolet rayon xelqining umid we ishenchini ashurup kelgen. sherqiy turkistan jughrapiyesi bugunki kundimu hem xitay hokumranliqigha qarshi keskin kurishini dawam qilip kelmekte.
2-sherqiy turkistanning jughrapiyelik qurulmisi we uning xitay uchun ehmiyiti
istrategiyelik orungha ige bolghan sherqiy turkistan sherqiy asiya bilen gherbiy, jenubiy asiya we shimal otturisidiki otush nuqtisi bolup, ottura asiyaning merkizige jaylashqan. tengritaghliri merkizide, altay taghliri shimalida, altun taghliri jenubida bolghan bu rayonda yene qaraqurum, pamir, bay tarim we jungghar oymanliqimu bar bolup, bipayan zemingha ige bolghan bu jughrapiyede perqliq milletlermu yashimaqta [qasim, 2021:62-71].
peqet, sherqiy turkistanning nopusigha munasiwetlik reqemler ustide toxtalghinimizda ehtiyatchanliq bilen muamile qilish kerek. chunki bu sanlarning kelish menbesi xitayning resmiy menbeliridin kelidu. beyjing sizghan «shinjang» resim bilen zitlashmighan asasta, toghrisi yerlik «az sanliq millet»lerning qozghilishigha sereb bolmaydighan sanlarning saxtiliq nuqtisidin heriket qilishimiz kerek [asena, 2009:311]. gheyriy resmiy sanliq melumatlargha qarighanda, nopusi 30 milyonning ustide bolghan sherqiy turkistanda uyghurlarning nopusi kop qismini teshkil qilidu. sherqiy turkistanda yashawatqan qazaq, qirghiz, ozbek we tatar turklirimu bu jughrapiyede qerindash milletler bilen bille yashaydu. xitay hokumiti, bu rayon nopusigha qarita yolgha qoyghan istrategiyelik pilanida nopus zichliqini yoshurup keliwatidu. xitaylarning resmiy xatiriliride bu rayondiki uyghurlarning emeliy nopus nisbitini «30 milyon» dep korsetmeydu. ular (2016-yildiki xitay sanliq melumatlirigha qarighanda) uyghurlarning nopusi 11 milyondin ashidighanliqini otturigha qoyghan [qasim, 2021:75]. xitayning sherqiy turkistangha bolghan siyasiy koz qarishini chushinish uchun, bu yerning beyjing uchun muhimliqigha diqqet qilish kerek [demiragh, 2014:231].
sherqiy turkistan jughrapiyelik jehettin xitaygha yeqin bolghachqa, xitayning izchil ishghaliyet siyasitining nishani bolup kelgen. shunglashqa uyghurlarmu hemishe qarshi turushqa mejbur bolup kelgen. 1949-yili axirida, beyjing sherqiy turkistanni we bu yerning heqiqiy igiliri bolghan uyghurlarni ishghal qilishqa bashlighan. sherqiy turkistan xelqining milliy qimmet qarishini yoqitish arqiliq assimilyatsiye siyasitini yolgha qoyghan. bugunki kunlerde, assimilyatsiye siyasiti we uningdin bashqa xitayning qara siyasiti barliq kuchi we teximu zorawanliq bilen dawam qiliwatidu. buning sewebi tarixiy ochmenlik we ishenmesliktin kelip chiqqan. elwette. siyasiy, iqtisadiy we jughrapiyelik siyasiy seweblermu hem bar [qasim, 2020a:91]. xitaydiki 148 mineral xam madda turining 118 ning sherqiy turkistanda bolushi, sherqiy turkistanning iqtisadiy we istrategiyelik ehmiyiti sewebidin, bu rayonning xitay uchun nahayiti muhimliqi eniq [waroghlu, 2009:4]. bu rayon nefit, tebiiy gaz, altun, komur, uranium qatarliq xitayda yoq bolghan tebiiy bayliq we xam mineral sortlarning % 80 tin kopini saqlimaqta [qasim, 2021:71].
xitay oxshimighan jemiyetlerni assimilyatsiye qilish we yoqitishta nahayiti tejribilik. xitay tarixi buning misalliri bilen tolghan [qasim, 2022:106]. sherqiy turkistan jughrapiyeside yashaydighan turk qebililiri, bu rayonning asasliq ahaliliri yenila nopus jehette rayonning kop qismini teshkil qilidu. bu sewebtin, xitay hokumiti xitaylarni rayongha orunlashturush arqiliq hel qilish siyasitini ijra qiliwatidu. shundaqla, rayonning nopus qurulmisining ozlukidin ozgirishini pilanlawatidu. gerche bu rayon nopusining yerimi degudek uyghur bolsimu, emma hazir xitay nopusi tez kopiyiwatidu. bashqiche eytqanda, turk dunyasining sherqtiki qorghini bolghan sherqiy turkistan istrategiyelik orni jehette eng muhim rayonlarning biri. bu rayonning bu muhimliqi sewebidin, xitayning assimilyatsiye we zulum sheklide yolgha qoyghan siyasiti, xitay nopusini kopeytishke, rayongha tesirini tikleshke urunup kelmekte [waroghlu, 2009:4].
yuqiri medeniyet we chongqur yiltiz tartqan dolet enenisi bolghan sherqiy turkistanda yashaydighan uyghurlar we bashqa milletler, medeniyet we etiqad jehette gherbiy turkistan jemiyetliri bilen oxshash qimmetke ige. bu oxshashliqni tehdit dep qarighan beyjing hokumiti teripidin chong tehdit dep qaralmaqta. buningdin bashqa, gherbiy turkistanning sowet ittipaqi tarqitiwetilgendin keyinki musteqilliqi we bu rayondiki milliy kimlik we milliy oyghinish engining kunseri kuchiyishi beyjingni endishige salidighan eng muhim mesililerning biri. yene bir jehettin eytqanda, xitayning gherb istrategiyesi we bir belbagh bir yol turi ottura asiya bolmisa emelge ashurush mumkin emes [qasim, 2020a: 91-92]. sherqiy turkistan jughrapiyesidiki bu bayliqlar xitayning bu zemindin hergiz waz kechmeydighanliqini ispatlaydu. yene bir tereptin, xitay hokumiti sherqiy turkistanni baza qilip ishlitip kelmekte. sherqiy turkistanning jughrapiyesi shundaq bir orundiki, xitay bu rayonni tashqi dunyaning derwazisi dep qaraydu. bu sewebtin, sherqiy turkistanning istrategiyelik orni sewebidin beyjing hokumiti uchun ehmiyiti teximu ashti.
3-hazirqi zaman uyghur tili, medeniyiti we edebiyati
tili, edebiyati we medeniyiti jehettin mol we chongqur tarixqa ige bolghan uyghurlar, turk dunyasigha nadir eserliri bilen mol bir edebiyat xezinisi qaldurdi. sherqiy turkistan ozide mewjut tarixi we tarixi yadikarliqliri bilen turklerning eng qedimiy medeniyet merkezliridin biridur. aghzaki we yazma edebiyat enenisi we 20-esirning beshida shekillengen we bugunge qeder dawamlashqan bu enenining mewilirini oz ichige alghan uyghur edebiyati «hazirqi zaman uyghur edebiyati» dep atilidu [abdulwahit kashgarli, 2017]. 19-esirning axirida we 20-esirning beshida bashlanghan hazirqi zaman uyghur edebiyati qisqa waqit ichide zor tereqqiyat korsitip, muhim wekillerni barliqqa kelturdi [oger we guler, 2014:65]. ibni sina, mehmud qeshqeri, farabi qatarliq islam olimaliri mehmud gheznewiy, abdulkerem sutuq bughra, timur, selchuqbeg, baburshah, melikshah qatarliq buyuk dolet erbablirimu bu tupraqlarda yetishken [demiragh, 2014:230].
qedimki uyghurlarning izbasarliri we chaghatay edebiyatining warisliridin biri bolghan uyghurlar intayin mol bolghan eghiz we yeziq edebiyat enenisige ige. uyghur tili turk tilining sherqiy jenub (qarluq, uyghur, sherq) guruppisida orun alidighan bolup [janson, 1998:87], bu tilni, 1993-yildiki nopus tekshurushke asasen, sherqiy turkistandiki 7 milyon 598 ming 468 kishi ishlitidu [ gultekin, 2014:192].
hazirqi zaman uyghur tili peqet sherqiy turkistandila emes, qazaqistan, qirghizistan, ozbekistan, afghanistan we mongghuliyedimu qollinilidighan bir turk shiwisi. u awstraliye, kanada, seudi erebistan we turkiyege kochup kelgen uyghurlar arisidimu ishlitilidu. sherqiy turkistanda yashaydighan uyghurlar ereb elipbesi asasidiki uyghur yeziqini ishletse, qazaqistanda yashaydighan uyghurlar kiril elipbesini ishlitidu [yeloghlu, 2019].
hazirqi zaman uyghur tili, 1930-yildin keyin chaghatay turkchisidin ozgirip barliqqa kelgen bir turk yeziq tilidur. hazirqi zaman uyghur tili emeliyette kona uyghur tilining sherqiy turkistandiki dawami bolup, waqitning otushige egiship her xil tereqqiyat we ozgirishler tupeylidin shekillengen yengi nusxisi hesablinidu. bu til bezi menbelerde taranchi tili depmu atilidu [ozturk, 2020:11]. hazirqi zaman uyghur edebiyatini kona uyghur edebiyatining yiltizidin ayriwetmey turup, emma ayrim nuqtidin tekshurush teximu toghra bolidu. turk tilining tereqqiyatini, kona turk tili (8-11-esirler) we chaghatay turkchisi (15-20-esirning bashliri) din keyin hazirqi zaman turk diyalektliri dawamlashturdi [karakaya, 2021:467]. hazirqi zaman diyalektlirining biri bolghan hazirqi zaman uyghur edebiyati turk tilliri arisida sherqiy jenub guruppisida orun alidu.
«hazirqi zaman» diyalekti dep teswirlengen bu turk tilliri «zamaniwiliq» uqumigha zit. shundaqki, chaghatay turkchisi dewridin keyin, turkistan jughrapiyesining qarangghu teqdiri yezilishqa bashlidi. rusiye we xitay hokumiti teripidin ottura asiya jughrapiyesige qollinilghan we hazirghiche yolgha qoyulghan zulum siyasiti turk xelqlirini halsiratti. her sahede oluk haletke chushup qalghan bu jemiyetlerning teqdiri oxshash, emma bir-biridin ayrim yezilghan bolup, elipbe ozgertish siyasiti bularning peqet biri hesablinidu. oxshash yiltizdin kelgen bu milletler oz tili bilen bir-biridin ayrilishqa mehkum. bugunki kunde, «zamaniwi» degen bu sozni nurghun ziyaliylar mejburiy bolush usuli arqiliq barliqqa kelgen bu diyalektlargha ishlitidu.
qerindash xelqlerning bir-birining tili we medeniyitini bilmesliki kishini echinduridighan ehwal. aridiki munasiwetlerning uzulup qelishi turk xelqini «mangqurtlishish» yoligha ittirdi [karakaya, 2021:467]. ramazan qorqmaz «mangqurtlishish» toghrisida mundaq deydu: «tejribe este tutush qabiliyiti buzulghan ijtimaiy muhitta, shexs ozining ontologiyelik bixeterlik paydilinishini yoqitidu, shunga u ozini kontrolsiz we biaram hes qilidu, u ozide idiologiye uchun ekispilatatsiye qilidighan rayon berpa qilidu. hemishe mustebit we zorawan elementlarni oz ichige alidu, bu yalghuz we bixeter bolmighan kishilerge ozlirige kirish uchun waqit beridu. waqitning otushige egiship uninggha mutleq ishinidighan ‹mangqurt› yardemchiler meydangha kelidu» [azap, 2013:283].
yeqinqi ikki esirde dunyaning herqaysi jaylirida zor tereqqiyatlar boldi. bu tereqqiyatlar dunya tarixi we edebiyati shundaqla uyghur tarixi we edebiyatigha tesir korsetti. 20-esirning 30-yillirighiche maarip saheside elip berilghan islahatlar ismail gaspiralining rehberlikide bashlanghan «jedidizim» pikri bilen janlinip, maarip saheside nurghun yengiliqlar barliqqa keldi. ismail gaspiralining rehberlikide shekillengen «jedidizim» idiyesi nurghun turk jughrapiyeliride milliy oyghinishning meshilige aylanghan [karakaya, 2021:471].
echilghan yengi mektepler metbeening tesis qilinishi bilen supetlik maarip muhiti yaratti. istanbul, qirim we qazan qatarliq rayonlardin oqutquchilar elip kelindi. sherqiy turkistandin kelgen yashlar bu jughrapiyelik jaylargha berip maarip terbiyesini qobul qildi. ziya gokalp we jewdet pasha degendek zamanisining muhim siyasetchiliri teripidin 1914-yili qeshqerge ewetilgen hebibzada ehmet kamal, uyghurlarning zamaniwi maarip bilen teminleydighan mekteplerni echishida muhim rol oynidi. uningdin bashqa, u ammini yorutush we kureshke chaqirghan paaliyetlerge qatnashqan we oqutquchilarni terbiyelesh mektipide oqutquchi bolghan [abdulwahit kashigherli, 2017:5]. neshr qilinghan gezitler maariptiki qoral supitide ishlitilgen bolup, yezilghan eserler kishilerning tonushini osturidighan temilarni oz ichige alghan.
uyghur xelqi bu zulum we zorawanliqni xelq naxshiliri we sheirlirida eks etturgen. shundaq qilip hazirqi zaman uyghur edebiyati shekillinishke bashlighan. shairlar sheirlirida xelqni oyghitish, zulumgha qarshi turush we nadanliqtin qutulushqa dewet qilish qatarliq mezmunlarni bash tema qilghan [abdulwahit kashearli, 2017:8]. u dewrlerde uyghur xelqi arisidiki xelq dastanliri, xelq naxshiliri we xelq sheirliri kishilerning siyasiy, iqtisadiy we exlaq ehwalini eks etturidighan senet eynikige aylanghan [baran, 2007:192].
1911-yili xitay jumhuriyitining elan qilinishi bilen nurghun sahede peyda bolghan besim we cheklimiler edebiyatqa zor tesir korsetti. xitay hokumranliqidiki uyghur edebiyati nurghun sahedikige oxshash eghir derijide toxtap qaldi we buzghunchiliqqa uchridi. hazirqi uyghur edebiyati bu besimlargha we iqtisadiy qiyinchiliqlargha qarimay nurghun shair we yazghuchilarni barliqqa kelturdi. bu shair we yazghuchilar ijad qilghan eserler uyghur xelqining tarixi, medeniyiti, iqtisadini, qisqisi, uyghur xelqining yeqinqi tarixini sozleydighan we saqlaydighan hojjetlerge aylanghan [baran, 2007:206]. 1911-yildin bashlap, zorawan hokumet peqet hokumetni qollaydighan eserlerning yezilishigha yol qoyidu. eserlerde erkinlikni ipadilesh we wetenperwerlikni kuylesh qetiy meni qilinidu.
uyghur edebiyati sheir, hekaye we epos enenisi bilen qanaet qilishi kerek bolidu. kishilerning heqiqiy idiyesi, hessiyati we koz qarishini eks etturidighan eserler axbaratqa kirguzulmeydu. edebiy eserlerde oz koz qarishini we meqsitini ipadilimekchi bolghan yazghuchilar we shairlar «milletchi», «bolgunchi», «turkchi», «inqilabqa qarshi turghuchilar» dep atalghan we eger ular wetini we milliti heqqide tarixi pakitlarni eks etturidighan eserlerni yazsa, jazagha tartilghan we turmige tashlanghan [baran, 2007:204].
gerche uyghur edebiyati 1930-yilghiche anda-sanda toxtap we buzghunchiliqqa uchrap yurup tereqqiyatini dawam qildurghan bolsimu, xitay hokumiti buning bilenla qalmay, keyinki waqitlarda zulum siyasitini teximu kucheytip, nurghun muhim eserlerni weyran qildi. koydurup yoq qilish siyasiti sewebidin yeqinqi mezgilde rayonda chong hejimdiki nurghunlighan nadir eserler yoqitildi. qimmiti yuqiri asare-etiqiler koydurush arqiliq weyran boldi. bu mezgilde barliqqa kelgen nurghun eserlerning bizge yetip kelishi tosqunchiliqqa uchridi. bu cheklimiler we zulum siyasiti edebiyatla emes, nurghun sahegimu tesir korsetti.
xulase
tengriteghining merkizige jaylashqan sherqiy turkistan jughrapiyelik siyasiy orni sewebidin muhim jughrapiyelik jay. bu mesile bu rayonda yashaydighan sherqiy turkistan xelqi uchun hem ewzellik we paydisiz sharait hazirlap berdi. sherqiy turkistan xelqi kuchluk dewrliridiki jughrapiyelik ornidin paydilinip turk dunyasigha zor tohpe qoshqan. ilim-penning her qaysi tarmaqlirida zor muweppeqiyetlerni qolgha kelturup, keshpiyat, bayqash, su yoli we her xil osumluk we haywanlarni kondurush qatarliq insanlarning turmushigha qolayliq yaritish we yaxshilash uchun yuqiri medeniyetlerni barliqqa kelturdi. emma, yeqinqi waqitlarda rayondiki ichki niza, urush we ilim-pendin yiraqlishish rayonni igilesh pursitini saqlawatqan ishghalchi kuchlerni ilhamlandurush we ularning mustemlike qilish jeryanini asanlashturushta turtkilik rol oynidi.
bu rayon otken yillarda manju / tongghuz ching sulalisi teripidin mustemlike qilinghan, keyin bu mustemlike we zulum xitaylar teripidin dawamlashqan, bugun helihem oxshash ehwal uzulmey dawamlashmaqta. yene bir tereptin, bu rayonning gherbini ishghal qilghan char rusiyemu nezirini sherqqe tikti. bu rayon putunley xitay, rusiye qatarliq chong doletler uchun riqabet rayonigha aylandi. tunji turk doletliridin bugunge qeder nurghun xelq idiye we turmush usuli jehette ozlirige putunley zit bolghan xitay medeniyiti bilen uchrishishqa mejbur boldi. jughrapiyelik jehettin xitay rayonigha yeqin bolghan sherqiy turkistanmu bu oz-ara tesirdin teng behrimen boldi.
xitay hokumiti «xojilar dewri»diki ichki malimanchiliqtin paydilinip, qozghighan topilang bilen rayongha zerbe berdi. andin uzulmes uzun jeryan bashlandi. qozghilang we qurulghan doletler nijatliq ishikni achalmighandin keyin, bu turk xelqi oz teqdiri bilen yalghuz qaldi. gerche yaqup beg (1865-1878) dewrige oxshash parlaq bir dewr bolghan bolsimu, emma ilgiriki kuch we shan-sheripidin ayrilghan bu turk jughrapiyesining milliti tajawuzchiliqqa qarshi turghan, emma ijabiy netijige erishelmigen we u qurghan doletler hemishe bar qisqa muddetlik bolup qalghan. 1911-yilghiche manju ching hokumiti teripidin bashqurulghan bu rayon, xitay jumhuriyitining qurulushi bilen xitaylar teripidin igiliwelinghan. zor tirishchanliqlar netijiside qurulghan ikki jumhuriyetning omri qisqa bolghan. 1949-yili xitay kommunist hakimiyiti sherqiy turkistan jughrapiyesini resmiy ishghal qildi we uni putunley igilidi. xitay hokumiti aldi bilen bu rayonning namini xitaychilashturup, rayon we xelqni xitaylashturush uchun besim siyasitini yolgha qoydi.
turk degen isim cheklengen we uning ornigha uyghur, qirghiz, qazaq we tatar qatarliq qebile we suniy salahiyetler qoyulghan. ortaq edebiy tilning ornigha suniy diyalektlar barliqqa kelgen. keyinki dewrlerde, turk tili maarip tili bolushtin chiqiriwetilgen. rayondiki bu ozgirishler we tereqqiyatlar turk jamaetlirining turmushigha shundaqla ularning edebiyat turmushigha zor tesir korsetti. bu dewrde chong bolghan olimalar, shairlar we mutepekkurlar bu ozgirishlerning hemmisini shunche japaliq muhittimu oz eserlirini yezishqa tirishqan. sherqiy turkistan jughrapiyeside nurghun alimlar yetishken bolup, bu jughrapiye esirlerdin buyan turklerning ilim-pen makani bolup kelgen. xitay, rusiye qatarliq buyuk doletler esirler boyi maarip yurti dep atalghan bu jughrapiyede medeniyet mustemlikisi qilishni meqset qilghan bolup, bu zulumgha duch keliwatqan musulmanlar jemiyiti mewjutluq uchun kuresh qilmaqta.
maqalening turkche esli menbesi ulinishi: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/2577538
menbe: uyghur akademiyisi
