exmetjan qasimining « kundilik xatiriliri» ning birdinbir nusxisining parchiliri mahinur qasimning «exmet ependini esleymen» namliq kitabigha kirguzuldi. elwette, bu kitab aldi bilen xitayche teyyarlinip arqidin yene uyghurchigha terjime qilinip neshr qilindi. bu, kitab xitayning teshwiqat organliri teripidin qattiq senzora qilinip, axiri chiqirildi. yeni « exmetjan qasimi kommunizm jengchisi», « yengi junggo qurush yolida qurban boldi», «milliy bolgunchiler we diniy fewdallargha qarshi kuresh qilip, wetenning birlikini qoghdidi», « uch wilayet inqilabi yengi junggo demokratik inqilabining bir qismi» degen siyasiy tamghigha ziyan yetmeslik prinsipi boyiche teyyarlinip chiqirildi. elwette, kitabtiki hemme uchurlar shundaq ramka astida bolsimu emma biz uningdin ozimizning esli chushenchimiz we nuqtiinezerimiz boyiche paydilinimiz, exmetjan qasimi kundilik xatirilirining esli nusxisi xitay bixeterlik organlirining qolida, elwette, exmetjan qasimining barliq hojjetliri, xet-cheklirini 1949-yili 8-aydila sowet k g b organliri ghuljidiki konsulxanisi arqiliq yighiwalghan, qalghan kitabliri we kundilik xatiriliri hem bashqilar 1950-yilighiche xitay kommunistliri hokumiti ( elwette, buningda exmetjanning sepdashliri bolghan uyghur, tatar, ozbek kishilermu bar) teripidin yighip elinghan. bular hazir melum jaylarda saqliniqliq turidu. exmetjan qasimining, abdukerim abbasofning we ishaqbeklerning barliq hojjetliri. xet-chekliri we bashqa nazuk materiyalliri ular ghuljidin ketip 10 kunge qalmayla sowet konsulxanisi teripidin yighiwelinghan. ishaqbekning ishxanisi adette ikki jayda idi. biri sh t j milliy armiye bash qomandanliq shitabidiki resmiy ishxanisi. yene biri ozining qora jayidiki ishxanisi. u mutleq kop waqitlarda ene shu oyidiki ishxanisida olturatti. uning qorusi eng chong bolup, adettiki waqitta bir otdeleniye esker ( 10 -12 esker) qoghdaytti. adyutanti qirghiz millitidin bolghan exmet, katipi mayor derijilik uyghur idi. uning qorusida sowet rus generali daim turatti. u 1949-yili 8-ayning 10-kunliri etrapida, yeni exmetjan we ishaqbekler ghuljidin ghayib bolush aldidila moskwagha ketti ( bu heqtiki melumatlar uchun keminening « uyghur omumiy tarixi» 11-tomi: « stalin we maw hemkarliqi: exmetjanning olumidin keyinki chong ishghaliyet» ni oqung) bu, tragediyening bashlinishi idi. exmetjanning ishxanisi« ittipaq» merkiziy komiteti binasida idi. lekin uning yene oyidimu ishxanisi bar bolup, nurghun hojjetni oyide bir terep qilatti. exmetjanni aran 2-3 esker qoghdaytti. u, hetta qoghidighuchisizmu yuruweretti. emma u chaghda ghuljida xitay jasuslirimu bar bolup, hetta 1948-yili ghulja shehiride xitayning bir jasusluq orgini, radiyo apparatliri bilen qolgha chushkenidi. exmet ependi ozi yalghuz kochilarda, ademler arisida yuruweretti. u ozige ziyankeshlik qilishtin qorqidighan adem emes idi. qisqisi, olumdin qorqidighan adem emes idi. exmetjan kundilik xatiriliridin uning bezibiri kundilik paaliyetlirimu melumluqtur. demek, ularning barliq hojjetliri ular ketip 10 kunge qalmay yighip ketildi. yeni, eng nazuk materiyallar, ularning idiyesi, hetta xitay wekili deng lichun bilen bolghan sohbet xatirsigiche yighip ketildi. demekki, ularning yoqitilishi aldin bekitilgendekla idi. « exmetjan kundilik xatiriliri» ning parchiliri aylinip chorgilep mahinur qasimining kitab yezishi uchun berildi. bular «xatire» ning hemmisi we original nusxisi emes elwette. biraq buning xeli emeliy yerliri bar. buningdiki bayanlar heqiqeten rast we heqiqiy. elwette bular xitay uchun nazuk emes qurlardur. emma exmetjanning 1949-yili 8-aydin taki 1949-yili 22- awghustqiche bolghan kundilik xatirisi melum emes. 1945-1947-yili arisidiki kundilik xatirisi yoq. yeni xitay wekili deng bilen ghuljidiki ikki terep sohbitining heqiqiy mahiyiti ene shu xatiride orun alghan bolushi mumkin, chunki mahinur xanim kitabida exmetjanning ene shu 17-awghusttiki xatirisining azghina bir parchisini bergen, qalghan qisimlar yoq, demekki, buningdin biz exmetjanning ikki terep sohbitige ait xatirisining barliqini bileleymiz. exmetjan kundilik xatirilirining hazir xitayning qolida toluq nusxisi bar. demekki, xitay dairiliri uning hetta kundilik xatirlirighiche, shexsiy xet-cheklirigiche, imza qoyghan yaki u yezip teyyarlighan hokumet hojjetlirigiche yighiwelip, bir terep qilghan. hokumetning aliy rehbiri her kuni qanchilighan hojjetke imza qoyidu, muhim siyasetlerning muzakirisige qatniship korsetme beridu. mana bu sansizlighan hojjetler nede? demek bularning bir orni bar, koydurup yoq qilinghanlirimu bar bolushi tebiiy.

 

shubhisizki, exmetjan hojjetlirining kopini sowet terep xitay terepke tapshurup bergen bolushi, bir qisim sowetqa ait nazuk hojjetlerni ozliri saqlighan bolushi mumkin. sowet ittipaqi hokumiti 1949-yili 11-ayda qarar maqullap, xitay kompartiyesige sowet ittipaqining qolidiki istixbarat uchurliri we hojjetlirini tapshurup berishni bekitken. demekki, sowet-xitay ikki kommunist hokumiti arisida 1949-yili 11-aydin bashlapla mexpiyetlik, istixbarat jehette yengi hemkarliq bashlanghan. chunki 1949-yili 10-aydin burun xitay kommunistliri texi resmiy dolet halitide emes idi. peqet ularning jumhuriyiti qurulup sowet ittipaqi etirap qilghandin keyinla nurghun hemkarliqlar, jumlidin istixbarat hemkarliqi resmiyleshti. elwette, stalin yenila hel qilghuch kuch idi.

 

exmetjan kundilik xatirliri qolimizda bolsa biz yene nurghun mesililerni eniq bilgen bolar iduq.