dunyaning herqaysi jayliridiki dolet erbablirini hem shundaqla siyaset we soda sahesidiki muhim zatlarni bir arigha jem qilidighan nopuzluq sorunlarning biri bolghan «myunxen xewpsizlik yighini» da xitay tashqi ishlar ministiri wang yi uyghurlar heqqide soallargha duch kelgen bolup, u yene xitayning kona teshwiqatlirini bazargha saldi. uning uyghurlar we sherqiy turkistan heqqidiki yalghan sozliri kuchluk ghulghula qozghidi we reddiyeler berildi.
myunxen xewpsizlik yighini 1963-yili barliqqa kelgen bolup, her yili fewralda germaniyening myunxen shehiride echilidighan xelqaradiki eng muhim yighinlarning biri hesablinidu. bu yighingha her yili dunyaning herqaysi jayliridiki siyasiyonlar, dolet erbabliri, alim, mutexessisler, karxanichilar, dangliq axbarat orunliri qatarliqlar qatniship, xelqara mesililer ustide munazire we sohbet elip baridu. 2024-yili 16-fewraldin 18-fewralghiche echilghan mezkur yighinda putinning eng chong siyasiy riqabetchisi bolghan aleksey nawalnining mezkur yighin bashlanghan kunide olup ketishi, ukraina-rusiye mesilisini qiziq nuqtigha koturgen. uningdin sirt yighinda yene awwalqi yilgha oxshashla uyghur, xongkong, tibet qatarliq mesililermu muhim tema bolghan.
xitay tashqi ishlar ministiri wang yi 18-fewral germaniyening miyunxen shehiride echilghan dunya bixeterlik yighini xitay mesililiri mexsus sehniside sherqiy turkistandiki irqiy qirghinchiliq we mejburiy emgek heqqidiki soalgha duch kelgen. riyasetchi wang yidin teywen, sherqiy turkistandiki irqiy qirghinchiliq jinayiti, jumlidin mejburiy emgekke alaqidar soallarni sorighan. wang yi hiyligerlik bilen riyasetchisining soalini qattiq heyran qalghan qiyapette anglighan.
riyasetchi wang yigha xitaben bu yighin echilishtin ilgiri germaniyening ikki chong shirkiti bolghan «wolkiswagen» we dangliq ximiye sanaet magnati bolghan BASF shirketlirining uyghur mejburiy emgikige chetilip zor ghulghula qozghighanliqini, germaniye we yawropa ittipaqining teminlesh zenjirliridiki kishilik hoquq normilirigha munasiwetlik yengi tedbirlerni belgiligenlikini degen. u yene uyghurlarning weziyitining hazir siyasiy we iqtisadiy mesile bolup turuwatqanliqini eytip, bir qanche yil awwal b d t kishilik hoquq aliy komissarliqining uyghurlarning weziyiti heqqide bir doklat elan qilghanliqini eskertken hemde « siler bu mesililerni qandaq hel qilmaqchi? mejburiy emgek mesililiri heqqidiki tenqidlerning yene chiqmasliqi uchun neme ishlarni qilishni oylishiwatisiler?» dep sorighan.
u sherqiy turkistanda ijra qiliwatqan irqiy qirghinchiliq jinayiti heqqide biljirlap: «shinjangda aptonom rayon qurulghandin buyan, uyghur nopusi eslidiki 3 milyondin kopiyip, hazirqi 12 milyongha yetti. shinjangdiki her millet xelqi otturiche omri eslidiki 30 yashtin 75.6 yashqa yukselgen yashash sharaitigha erishti. bu kishilik hoquqni qoghdashning eng yaxshi ulgisi emesmu? barliq milletlerning diniy etiqadi erkinliki yaxshi qoghdalmaqta. musulmanlar yeterlik diniy sorunlardin behrimen bolmaqta, hokumet yene meschitlerni remont qilish we asrash ishlirini meblegh bilen teminleydu. hokumet hojjetliri we dukan namlirining hemmisi qosh tilda yezilidighan bolup, uyghurlarni oz ichige alghan her qaysi az sanliq milletlerning tili we medeniyiti qoghdaldi» degen.
wang yi jawabining axirida yene: «xitayning tez tereqqiy qilghinini korgen qismen doletler xitayni cheklesh meqsitide, shinjang heqqide yalghan toqup, shinjangni qalaymiqanlashturush we bu arqiliq xitayning tereqqiyati we gullinishining aldini elishqa urundi. ming anglighandin bir korgen ela. kopchilikining shinjanggha berip emeli ehwalni korup beqishini telep qilimen» dep chalwaqighan.
wang yining uyghurlar we sherqiy turkistan heqqidiki yalghan sozliri uyghur paaliyetchiler we tetqiqatchilar arisida kuchluk inkas peyda qildi. musteqil tetqiqatchi asiye uyghur xanim erkin asiya radiosida ilan qilghan «wang yining myunxen xewpsizlik yighinidiki 4 yalghan sozi» namliq maqaliside mundaq deydu: «
wang yi uyghurlar nopusining 1953-yilidiki xitay hokumet istatistikisini kozde tutti dep qarisaq, uyghurlar nopusini 2 milyon deyishning ozila chong xataliq. chunki, 1953-yili xitayning tunji qetimliq doletlik nopus tekshurush istatistikisida uyghur elining omumiy nopusi 4 milyon 873 ming 603 kishi. buning ichide uyghurlar nopusi 3 milyon 640 ming 125 kishi dep istatistika qilinghan. xitay nopusi bolsa omumiy nopusning 6 pirsentini igileydighanliqi, qazaqlar bolsa 10 pirsentini igileydighanliqi, qalghan milletler bolsa 9 pirsentini igileydighanliqi istatistika qilinghan. ( menbesi : https://www.stats.gov.cn/sj/tjgb/rkpcgb/qgrkpcgb/202302/t20230206_1901986.html)
derweqe, mesile uyghurlar nopusining nowette 12 milyongha «kopeygen» liki emes, belki xitay nopusining qandaq qilip 250 ming etrapidiki nopustin, bugunki 10 milyondin artuq nopusqa kopeygenlikidur. emma wang yi bu nuqtini nahayiti ustiliq bilen nezerdin saqit qilghan.»
shuning bilen birge, 2018-yilidin buyan b d t da xitayning sherqiy turkistandiki yighiwelish lagerlirini oz ichige alghan basturushliri heqqide arqa-arqidin birleshme bayanatlarning ilan qilinishi, b d t kishilik hoquq aliy komissarining bu heqtiki doklati, lager shahitlirining guwahliqliri, awstraliye istrategiyelik siyaset instituti qatarliq organlarning we adrian zenz qatarliq tetqiqatchilarning uyghurlar heqqidiki doklatliri xitayning kishilik hoquq depsendichilikliri we irqiy qirghinchiliqini polattek pakitlar bilen otturigha qoymaqta.
xitay tashqi ishlar ministiri wang yining yuqiridiki bu sozliri ijtimaiy taratqulardimu kuchluk inkas qozghighan bolup, nurghun paaliyetchiler we lagerdiki uruq-tughqanlirining iz-derikini qiliwatqan guwahchilar «X» tiki inkaslirida wang yining sozlirige reddiye bergen.
2024-yili 21-fewral
