«quran kerim» allah taalaning sozi, peyghember eleyhissalamning mojizisi, musulmanlarning desturi we islam qanunshunasliqining eng asasliq menbesi bolup, mumin ademning dilini parlitidighan, yolini yorutidighan nurdur. musulmanlarning kuch-quwwiti we izziti yaki ajizliqi we xarliqi mushu kitab bilen bolup keldi. musulmanlar bu kitabqa ching esilghan we uni emeliy hayatigha tetbiq qilghan zamanlarda kuchluk we hormetlik bolup yashidi, emma ular «quran kerim»ning rohidin yiraqliship, uning lewzini yadlap, menisini untup qalghan derwlerde ajizlashti we xarlandi.

 

 

«quran kerim» allah taala teripidin awwal lewhulmehpuzgha chushurulgen we uningda saqlanghan. «quran kerim»ning lewhulmehpuzgha chushurulgenliki we uningda saqlanghanliqi uning qetiy ozgermeydighanliqi we insanlarningmu qetiy ozgertelmeydighanliqining emeliy ispatidu. chunki allah taala teqdir qilip lewhulmehpuzgha yezilghan ishlar qetiy ozgermigendek, «quran kerim»mu ozmermeydu. «quran kerim» shuningdin keyin lewhulmehpuzdin birinchi asmandiki «beytulizzet» degen jaygha chushurulgen. «إِnَّa أَnzَlْnَaهُ fِy lَyْlَةِ alْqَdْrِ» yeni «sheksizki, biz quranni qedr kechisi chushurduq» degen ayet buni ipadileydu.

 

«quran kerim» peyghembirimiz hezriti muhemmed eleyhissalamgha miladiyining 610 _ yili mekkidiki hira gharida tunji qetimliq wehyi bilen nazil bolushqa bashlighan. bu ramizan eyining 17 kuni bolup, 21- yaki 24- kuni idi degenlermu bar. bu waqitta peyghember eleyhissalam toptoghra 40 yashta idi. shَهْrُ rَmَضَanَ alَّذِy أُnzِlَ fِyهِ alْqُrْآnُ هُdًi lِّlnَّasِ oَbَyِّnَatٍ mِّnَ alْهُdَiٰ oَalْfُrْqَanِ yeni«(roza tutush perz qilinghan sanaqliq kunler) insanlargha yetekchi, hidayet qilghuchi we heq bilen batilni ayrighuchi roshen (ayetlerni oz ichige alghan) quran chushushke bashlighan ramizan eyidur» degen ayet «quran kerimning chushushke bashlighan waqtini bayan qilidu.

 

quran awwal shuni bilish kerekki, quran kerim birer pen ـ texnika kitabi emes, yaki u kainatning sir-esrarlirini bayan qilish uchun chushurulgen kitabmu emes. belki u eqide, ibadet, exlaq, muamile, qanun-tuzum kitabidur. u insanlargha pen ـ texnikidin melum mawzularda yip uchi berip, ularning izdinish yolini echip beridu. demek, quran kerim omumiy qanuniyetlerning xususiy yip uchini korsitip beridu.

 

allah taala insanlarni dunya we axiretlik bext – saadetning yollirigha hidayet qilish uchun quran kerimni hidayet menbii qilip chushurgen. إِnَّ هَذَa alْqُrْآَnَ yَهْdِy lِlَّtِy هِyَ أَqْoَmُ oَyُbَshِّrُ alْmُؤْmِnِynَ alَّذِynَ yَعْmَlُonَ alصَّalِحَatِ أَnَّ lَهُmْ أَjْrًa kَbِyrًa «bu quran heqiqeten eng toghra yolgha bashlaydu, yaxshi ishlarni qilidighan mominlerge ularning katta mukapatqa erishidighanliqi bilen xush xewer beridu»( ).

 

 

wehiy _ allah taalaning peyghemberlerge nazil qilghan telimati degenlik bolup, u allah taalaning iradisini insangha bildurushning birdinbir yolidur. «quran kerim» de: ﴿أoحi﴾ yeni «wehiy qildi», ﴿klm﴾ yeni «sozlidi», ﴿qal﴾ yeni «eytti», ﴿أmr﴾ yeni «buyrudi», ﴿alqi﴾ yeni «tashlidi», ﴿أnzl﴾ yeni «nazil qildi (yeni chushurdi)», ﴿nadi﴾ yeni «nida qildi» qatarliq ipadiler bilen emelge ashqan wehiyning yolliri bu ayette bayan qilinghan: ﴿allah bir insangha peqet wehiy yoli bilen yaki perde arqisidin sozleydu, yaki bir peyghemberni ewetip oz iradisi bilen uninggha xalighan wehiyni qilidu﴾ .

 

wehiy ozi bilen eng awwal tonushqan insanlarning hayatini qaytidin qurup chiqqan we ularning yashash terzini tuptin ozgertip, ularni azghunluqtin hidayetke, inaqsizliqtin birlikke, nadanliqtin ilim _ meripetke, ajizliqtin kuch _ quwwetke tedrijiy elip barghan idi. chunki wehiy yengi bir hayatni berpa qilish uchun nazil bolghan ilahiy qanundur. zadi wehiyning ghayisi insanni merkez qilghan bir hayat, imanni merkez qilghan bir hayat, ilim _ meripetni merkez qilghan bir iman we heqiqetni merkez qilghan ilim _ meripet idi. sheksizki, heqiqetning menbesi allah taaladur. wehiyning rohi bilen parlaq bir hayatqa erishken sahabiler barliq exlaq _ pezilette, heqiqetni namayan qilishta, heqiqet uchun pidakarliq qilishta we insaniyetning menpeeti uchun xizmet qilishta wayigha yetken we putun dunya ellirige ochmes ulgilerni yaratqan idi.

 

 

mojize _ peyghemberlerning rastinla allah taalaning elchiliri ikenlikini ispatlishi uchun allah taala teripidin berilgen delil, ispat we pakit demektur.

 

allah taala herbir peyghemberni yeterlik mojiziler bilen ewetken. mesilen: allah taalaning ibrahim eleyhissalamgha «otta koymes mojizisi»ni bergen, babil padishahi nemrud ibrahim eleyhissalamni chong bir ot dowisige atqanda, ibrahim eleyhissalam dehshetlik ot ichide tursimu, uning ne bedini, ne terisi koymigen, musa eleyhissalamgha qoli chiraqtek yanidighan, hasisi ejdirhagha aylinidighan mojizilerni, iysa eleyhissalamgha oluklerni tirilduridighan, aq keselni saqaytidighan, tughma korning kozini achidighan mojizilerni bergen. bular «quran kerim» we bashqa samawiy kitablarda qeyt qilinghan. axirqi peyghember hezriti muhemmed eleyhissalamghimu nurghun mojiziler berilgen. uning we burunqi peyghemberlerning mojizilirining ichide alahide perqliq we ta qiyametkiche kuchke ige bolghan birdinbir janliq mojize _ qurandur.

 

mojiziler ezeldin herbir dewr we jemiyetning sharaitigha qarap, shu waqittiki eng tereqqi qilghan nersining jinsidin bolup, uni besip chushidighan alahide perqliq ustunluki bilen kelgen. mana bu, allah taalaning peyghemberlerge mojize ata qilishtiki prinsipidur. eger bundaq bolmighanda mojize ewetishning hechbir ehmiyiti bolmaytti. chunki bir penni bilmigen xelqqe bashqa bir pen bilen duil elan qilghanning ehmiyiti bolmaytti. belki duil ularning tereqqi qilip eng uchigha chiqqan nersisining jinsidin bolghandila uning qimmiti otturigha chiqidu. mesilen: pirewnning zamanida sehirgerlik intayin zor derijide tereqqi qilghanliqtin, allah taala shu zamanning teqezzasigha maslashturghan halda, musa eleyhissalamgha putun sehirlerni berbat qilip, sehirgerlerni mat qilidighan mojize ata qilghan. isa eleyhissalamning dewri tebbiy jehette zor yukselgen bir dewr bolghanliqtin, allah taala isa eleyhissalamgha shu dewrning eng usta doxturlirimu saqaytalmighan aq keselni, tughma korni saqaytidighan allah taalaning izni bilen oluklernimu tirilduridighan mojizini ata qilghan.

 

emma hezriti muhemmed eleyhissalamning zamanigha kelgende, ereblerde edebiyat, sheiriyet nahayiti zor derijide tereqqiy qilghanidi. erebler chong _ kichik hemmisi birdek sheirxumar xelq idi. ular her yili melum bir kunni belgilep «okaz» bazirida barliq meshhur edibler we shairlar maharet korsitetti. «okaz» eyni zamanda shairlarning sheir sorunigha aylanghanidi. ereblerning sheiriyetke bunchilik zor ehmiyet berishidiki seweblerning biri: bir tereptin, ular qumluq sehralar we yaylaqlarda hayat kechuridighan xelq bolghachqa, tebietning herxil menziriliri ularni sheir we ghezellerni eytishqa undeytti. yene bir tereptin, ereblerde omumiy birlik bolmastin, ular qebililerge bolunup, herbir qebile ozining artuqchiliqlirini sheir we ghezeller arqiliq ipadilep pexirlinish we sheir bilen reqiblirini sokush, hetta bu sewebtin bir _ birige qarshi chong urushlarni bashlitish qatarliq muddialar bilen omur otkuzetti. shunga ular istilistikiliq wasitiler bilen tuyunghan bediiy sheirlargha we talantliq shairlargha zor ehtiyajliq idi. qisqisi, ular sheir bilen koturuletti, sheir bilen chushetti. bezi bediiy sheirlirini kebike esish bilen pexirlinetti.

 

 

shundaq bir weziyette, «quran kerim» ozining parlaq nuri bilen dunyagha nur chachqan, bediiylik we edebiylik jehette eng ustunlukni igiligen halda, allah taala teripidin hezriti muhemmed eleyhissalamgha nazil qilinishi bilen ereblerning ozlirini «ereb _ (tili rawan) » bashqa milletlerni «ejem _ (tili rawan emes) » dep meghrurlanghan ataghliq edibliri bilen talantliq shairlirini sehnidin chushurdi. bu eyni waqitta «quran kerim»ning jimi ereblerge duil elan qilishi idi. ular quranning aldida xuddi chush waqtida quyashqa tikilip qarighan kishining kozi xireliship qalghinidek, eqilliri xireliship barche maharetlirini putunley yoqatqan halda ganggirap qaldi.

 

 

«quran kerim»diki ayet we surilerning tertipi ularning nazil bolush tertipi boyiche emes, belki jibrilning peyghember eleyhissalamgha ayet we surilerning orunlirini korsitip berishige asasen retlengen. shunga fatihe surisi «quran kerim»ning eng beshigha orunlashturulghan bolsimu, u deslep nazil bolghan sure emes. belki eng deslep nazil bolghini eleq surisi bolup, u «quran kerim»ning 30 _ pariisigha orunlashturulghan.

 

 

jibril eleyhissalam her yili ramizan eyida peyghember eleyhissalamgha quranni bir qetim bashtin axirghiche oqup berip, andin yene peyghember eleyhissalamdin bashtin axir tingshaytti. peqet peyghember eleyhissalam wapat bolush aldidiki ramizan eyida, uninggha «quran kerim»ni ikki qetim oqup berip, ikki qetim tingshighan. hezriti aishe reziyellahu enha riwayet qilghan bir hediske kore, peyghember eleyhissalam soyumluk qizi fatime reziyellahu enhagha: «jibril manga quranni her yili bir qetim oqup beretti, bu yil ikki qetim oqup berdi, buningdin ejilimning yeqinliship qalghanliqini seziwatimen» degen ( ).

 

 

allah taala samawi kitablarning axirqisi bolghan «quran kerim» ni muhemmed eleyhissalamgha nazil bolghan peti saqlashning putun shert _ sharaitlirini we seweblirini toluqlap bergen. muhemmed eleyhissalam uni nazil bolghan peti saqlap, awwalqi musulmanlargha salamet yetkuzgen. shunga «quran kerim» her qandaq bir ozgertish, almashturush we burmilashlardin putunley saqlinip, bizlergiche oz peti bilen yetip kelgen yegane kitabtur.

 

peyghember eleyhissalam bilen sahabilarning «quran kerim»ni nazil bolghan peti saqlash ishidiki hoshyarliqi we chekige yetken ehtiyatchanliqi dunya tarixida misli korulmigen bir ehwal. buninggha musulman emes ilim ehlilirimu guwah.

 

sheksizki, «quran kerim» yadqa elish we yezip qaldurushtin ibaret ikki yol bilen saqlinip kelgen. peyghember eleyhissalam «quran kerim»din nazil bolup turghan ayet we surilerni shu waqitning ozidila sahabilargha yadqa aldurush we terilerge, xorma yopurmaqlirigha yazdurush arqiliq saqlap kelgen.

 

peyghember eleyhissalam ayetlerni nazil boluwatqan peytning ozidila yadqa eliwelishqa nahayiti zor ehmiyet beretti, hetta jibril uninggha oqup beriwatqan ayetlerni untup qelishtin ensirep shu lehzining ozide yadliwelishqa aldirap tilini midirlitatti. shunga allah taala peyghember eleyhissalamni uning «quran kerim» ayetlirini untup qalmaydighanliqi we ularni uninggha toluq ogitip toplap beridighanliqini uqturup uning konglini munu ayet bilen xatirjem qilghan: ﴿ lَa tُحَrِّkْ bِهِ lِsَanَkَ lِtَعْjَlَ bِهِ . إِnَّ عَlَyْnَa jَmْعَهُ oَqُrْآَnَهُ . fَإِذَa qَrَأْnَaهُ fَatَّbِعْ qُrْآَnَهُ . ثُmَّ إِnَّ عَlَyْnَa bَyَanَهُ ﴾ yeni ﴿ (i peyghember! sanga wehyi nazil boluwatqan chaghda) uni esingge eliwelishqa aldirap tilingni midirlatma. chunki u wehyini (sening dilinggha) toplash we uni sanga oqutush bizning mesuliyitimizdur. shunga, biz uni (sanga jibril arqiliq) oqup bergende, sen uni (jim turup) anglighin. andin uni chushendurup berishmu bizning mesuliyitimizdur﴾ ( ).

 

 

«quran kerim» birinchi xelipe ebu bekri siddiq reziyellahu enhuning dewride, peyghember eleyhissalamning wapatigha bir yilmu toshmighan waqit ichide, yeni hijriyening 12 _ yili (631 _ miladi) yemame urushidin keyinla resmiy kitab sheklide toplanghan.

 

bu pikirni omer ibni xettab reziyellahu enhu tunji bolup otturigha qoyghan, andin sahabilarning olimaliri bu ishqa hemme birdek ittipaqqa kelgen. «quran kerim»ni kitab sheklide toplap chiqish ishini zeyd ibni sabit bashchiliqidiki bir turkum sahabilar ustige alghan. ular eyni waqitta «kuttabulwehiy» yeni (wehiyni yazghuchilar komiteti)ning ezaliri idi.

 

 

zeyd ibni sabit reziyellahu enhu peyghember eleyhissalamning mexsus katibi we «kuttabulwehiy» komitetining reisi bolup, qariylarning eng serxili, pewquladde zerek, hushyar we este tutush qabiliyiti alahide yuqiri kishi idi. shu sewebtin awwal peyghember eleyhissalam, uningdin keyin xelipiler u kishini ozliri uchun mexsus katib qilip ishletken. zeyd ibni sabit jibril peyghember eleyhissalamgha «quran kerim»ni eng axirqi qetim bashtin axir oqup berip, yene uningdin tingshighanda peyghember eleyhissalamning yenida hazir bolush sherepige nail bolghan, ishenchlikliki, ehtiyatchanliqi we teqwaliqi bilen peyghember eleyhissalamni qayil qilghan sahabilarning biri idi.

 

 

zeyd ibni sabit bashchiliqidiki «kuttabulwehiy» komiteti ezaliri «quran kerim»ning ayet we surilirini toplap kitab haligha kelturushte dunyada misli korulmigen eng ilghar we eng ishenchlik usulni qollanghan bolup, «kuttabulwehiy» komitetining ezaliri terilerge, siliq tashlargha, xorma derixining qowzaqlirigha we yopurmaqlirigha, shundaqla sungeklerge yezilip peyghember eleyhissalamning oyide saqlanghan «quran kerim»ning ayet we surilirini shu waqittiki qariylarning yadlighanlirigha birmu bir selishturup, her bir qariydin tingshighan ayetlerdin her bir ayetning toghriliqigha we peyghember eleyhissalamning oyide yezip saqlanghan ayetlerdin her bir ayetning peyghember eleyhissalamning huzurida yezilghanliqigha ikki guwahchining guwahliqini elishni shert qilghan. ular herbir ayet ustide alahide toxtilip uning peyghember eleyhissalamning huzurida, uning dep berishi bilen yezilghanliqigha eng az degende ikki guwahchini qesem qilduratti, andin shu ayetning ozini qariylardin tingshap koretti, qariylarning oqughini bilen yezilip saqlanghini eynen chiqsa, andin uni resmi «quran kerim» ayetliri qataridin sanap toplap mangatti.

 

shundaq qilip, ular «quran kerim»ning ayet we surilirini peyghember eleyhissalam oz waqtida retlep qoyghan tertip boyiche intayin ehtiyatchanliq bilen tizip chiqip, «quran kerim»ni hazirqi kitab haligha kelturgen.

 

 

peyghember eleyhissalamning waqtida wehiylerni yezip qaldurushqa we keyinche «quran kerim» ayetlirini toplashqa belgilengen «kuttabulwehiy» komitetining ezaliri sahabilarning eng mukemmel qariyliridin tallap chiqilghan eng teqwadar, eng alim, eng hoshyar we eng ehtiyatchan shexslerdin teshkillengen guruppa idi. «quran kerim»ning putun ayetlirini jemlep, ularni kitab haligha kelturush ishigha saq bir yil ketken. sahabilarning mutleq kop sanliqi «quran kerim»ni yadqa biletti. shunga ular oz waqtida «quran kerim»ni kitab sheklide toplap oqushqa zor ehtiyajliq emes idi. chunki eghizdin _ eghizgha yotkilip yurgen «quran kerim» ayetliri hetta uni yadqa almighan sahabilar uchunmu tonushluq idi. peyghember eleyhissalam wapat bolghan yili islam dinini yoq qilish pilani bilen otturigha chiqqan murted ereb qebililiri bilen bolghan, tarixta «yemame urushi» dep atalghan urushta sahabilardin kop kishining shehit bolghanliqi, hetta qariylardin bu bir qetimliq urushta 70tin koprek kishining shehit bolghanliqi seweblik musulmanlar «quran kerim»ni yadlighan qariylar tugep ketse uning bezi ayetlirining qelblerdin ochurulup ketish xewpini hes qilghan. shundaq qilip sahabilar qariylarning tugep ketishi bilen «quran kerim»ning qelblerdin koturulup ketishidin ensirep, peyghember eleyhissalam ozi retlep qoyghan ayet we surilerni shu tertipi boyiche kitab haligha kelturup toplash qararigha kelgen.

 

 

«quran kerim» hijriyining 25 _ yili (645 _ miladi) uchinchi xelipe osman ibni effan reziyellahu enhuning dewride, uning mexsus permani bilen nusxilandurup kopeytilgen. «quran kerim» ni nusxilandurup kopeytish pikrini qariylarning peshiwasi huzeyfe ibni yeman reziyellahu enhu otturigha qoyghan bolup, bu pikirni xelipidin bashlap putun olimalar qollighan. «quran kerim»ni herbir qariyning ozi mensub bolghan shiwide oqushi we herbir qariyning ozi oqughan shiwini hemmidin ewzel sanishi netijiside chiqqan ixtilapni yoq qilip, «quran kerim»ni hemme bir xil qiraet we bir xil shiwide oqushini emelge ashurush meqsiti bilen uni birla qureysh shiwiside nusxilap, herqaysi islam ellirige bir nusxidin ewetken.

 

 

«quran kerim»ni nusxilash ishini «kuttabulwehiy» komitetining reisi zeyd ibni sabit, abdulla ibni zubeyr, seid inbi as, abdurahman ibni haris qatarliq qariy sahabilar ustige alghan. «quran kerim»ni nusxilandurushqa belgilengenler birinchi xelipe ebu bekri reziyellahu enhuning zamanida toplanghan «quran kerim» nusxisini peyghember eleyhissalamning ayali hefse reziyellahu enhaning oyidin sorap elip kelip, nusxilarni «quran kerim»ning mushu nusxisigha asaslinip nusxilandurghan, andin esli nusxini yene hefse reziyellahu enhagha qayturup berip, yengi nusxilardin birini xelipe osman reziyellahu enhu oz yenida elip qelip qalghanlirini islam elliridin her birige bir nusxidin bir qari bilen qoshup ewetip bergen we her jayda «quran kerim»ning mushu nusxisini oqush toghruluq mexsus perman chiqarghan. andin mushu qetim nusxilargha kopeytkendin bashqa quran dep sanalghanlarning hemmisini koydurup tashlighan.

 

uchinchi xelipe osman ibni affan reziyellahu enhuning zamanida nusxilandurghan «quran kerim» zamanimizda dunyaning herqaysi jaylirida oquluwatqan «quran kerim»ning ozidur. bu nusxa «mushef osmani» (osmaniy quran) dep atilip kelmekte. osman ibni affan reziyellahu enhuning zamanida kopeytilgen «quran kerim» nusxiliri besh idi degenlermu we alte idi degenlermu bar. emma xelipe osman reziyellahu enhuning misir, behreyn, yemen, mekke, besre qatarliq sheherlerge birdin «quran kerim»ni birdin qari bilen qoshup ewetkenliki eniq.

 

 

hezriti osman zamanida toplinip we herqaysi islam ellirige ewetilgen «quran kerim»ning shu waqittiki esli nusxilirining kopinchisi zamanning otushi bilen yoqap ketken. emma shu waqittiki qolyazma nusxilardin biri hazir medine munewwere shehiride, yene biri turkiyining istanbul shehiridiki topqapi sariyi «muqeddes amanetler muziyi»de, yene bir nusxisi ozbekistan jumhuriyiti «musulmanlar idarisi»ning kutubxanisida, tamgha ornitilghan mexsus eynek sanduqning ichide saqliniwatqanliqi melum.

 

(ustazning feysbuk hesabidin kochurup elindi)

 

2024-yili 21-fewral