ilim yaratquchini bilishtin bashlinidu. sheksizki, yaratquchini bilish oqush we oginish bilen bolidu. shunga deymizki, bizni yaratqan ulugh rebbimiz allah taalani bilish uchun oqush we oginish shert. chunki oqumastin bilgili bolmaydu. «quran kerim»de ﴿fَaعْlَmْ أَnَّهُ lَa إِlَٰهَ إِlَّa allَّهُ﴾ «allahtin bashqa hechqandaq ilah yoq ikenlikini bilgin» dep kelgen. yaritilishning ghayisimu allah taalagha itaet qilip, u korsetken boyiche yashashtur. buni ibadet deymiz. ﴿oَmَa xَlَqْtُ alْjِnَّ oَalأِnْsَ إِlaَّ lِyَعْbُdُonِ﴾ «men jinlarni we insanlarni peqet manga ibadet qilsun dep yarattim» degen ayet buni ipadileydu. bu ayettiki ibadettin meqset: allah taalagha itaet qilip, u korsetken boyiche hayat kechurushtur. bu wezipini we bu ghayini orundash uchun oqush, oginish sherttur. chunki, ogenmey turup, allah taalani tonughili bolmaydu; ogenmey turup, uni razi qilishning yollirini bilgili bolmaydu; ogenmey turup allah taala korsetken yol boyiche yashighili bolmaydu. bularning hemmisining achquchi ilimdur. qisqisi, ilim allah taalagha yetishning shotisi, jennetke kirishning yoli, bextlik hayatning yolini yorutquchi mesheldur.
dunyaliq uchunmu ilim kerek, axiretlik uchunmu ilim kerek, dunyaliq we axiretlik ikkilisi uchunmu ilim kerek. demek ikkili alemde bext-saadetlik we huzurluq hayatqa ige bolush uchun ilim kerek. mustemlikidin, asarettin qutulup, musteqil, hor, azade yashash pursitige ige bolush uchunmu elwette ilim kerek. ilim-pen bilen qorallinish arqiliq kuchluk bolghili bolidu, kuchluk bolghanda oz-ozimizge xoja bolghili bolidu. shunga oqush, oginish biz uchun tallash emes, belki perz we qerzdur.
sheksizki, oqush, oginish islam dinining yadrosi we eng aldinqi chaqiriqidur. shunga, «quran kerim»diki eng deslep chushken ayet, shundaqla peyghember eleyhissalamgha kelgen tunji wehyi «oqu!» degen buyruq bilen bashlanghan. ereb tili gramatikisida «peilning mefuli (yeni toldurghuchisi) tilgha elinmisa, peilning menisi ozining omumliqida qalidu» deydighan qaide bar. uning ustige allah taala peyghember eleyhissalamgha «oqu!» degende, peyghember eleyhissalamning qolida oquydighan bir nerse yoq idi. buninggha asasen deymizki, allah taalaning «oqu!» degen buyruqi dining we dunyaliqing uchun menpeetlik bolghan her qandaq ilimni oqughin, ogengin we bilgin degenliktur. allah taalaning ﴿aqْrَأْ bِasْmِ rَbِّkَ alَّذِy xَlَqَ﴾ yeni «yaratqan rebbingning ismi bilen oqu!» degen bu buyruqi imanni ghaye qilghan we allah taalaning barliqi, birliki, cheksiz qudriti we guzel senetlirini bilip iman eytish bilen takamullishidighan ilimni korsitidu. chunki, iman bilen qorallanmighan herqandaq ilim balayiapet bolup, insanni zorawanliqqa, ajizlarni ezishke, bashqilarning hesabigha chongiyishqa we nurghunlighan yolsizliqlargha elip baridu. bundaq ilim oz yolida ishlitilmigen we oz ghayisidin chetnigen ilimdur. biz allah taalaning kitabi bolghan «quran kerim»ni oqusaqmu, peyghember eleyhissalam hedislirini oqusaqmu, tebiiy pen ilimlirini oqusaqmu, shundaqla dinimiz we dunyaliqimiz uchun menpeetlik herqandaq ilimni oqusaqmu allah taalaning «oqu!» degen emrige itaet qilghan bolimiz. lekn, allah taalaning we uning peyghembirining sozlirini oqush bilen bashqa ilimlerni oqush arisida derije jehette perq bar. chunki dinimizni bilish barche bilishlerning aldida turidu. allah taalaning ikki kitabi bolup, biri, «quran kerim», yene biri, kainattur. shunga, bezi olimalar «kainat sozlimeydighan qurandur, quran sozleydighan kainattur» deydu. «quran kerim» allah taalaning «kalam» (sozlesh) supitining esiri bolsa, kainat allah taalaning sani (senetkar) supitining namayendisidur. dunyadiki her sahe ilim - pen allah taalaning qudritini we guzel senetlirini sozleydu. ilim- pen alimliri we tetqiqatchilar allah taalaning «kainat» namliq kitabini oqumaqta we uni tepsir qilmaqta.
allah taala ilim ehlining derijisini nahayiti yuqiri bahalighan. ﴿yَrْfَعِ allَّهُ alَّذِynَ آَmَnُoa mِnْkُmْ oَalَّذِynَ أُotُoa alْعِlْmَ dَrَjَatٍ﴾ yeni «allah silerdin iman eytqanlarni we ilim berilgenlerni bir qanche derije yuqiri koturidu» . allah taala ilim ehlining qedrini bildurup qoyush uchun: ﴿هَlْ yَsْtَoِy alَّذِynَ yَعْlَmُonَ oَalَّذِynَ lَa yَعْlَmُonَ﴾ yeni «bilidighanlar bilen bilmeydighanlar barawer bolamdu?» degen. bu ayet allah taalaning neziride ilim ehli bilen adettiki kishilerning otturisida asman - zemin perq barliqini korsitidu.
ilimning turi we derijisi
islam neziride oqush, oginish perzdur. islamda perz bolghan ilim ikki turluk bolup, biri perz eyn, yene biri perz kupayedur. per eyn — herbir adem ozi qilmisa ada tapmaydighan emel degenliktur. mesilen: iman eytish, oqush, oginish, namaz oqush, roza tutush degenge oxshash. perz kupaye — melum kishiler qilsa qilmighanlarning ustidin saqit bolidighan emel degenliktur. mesilen: tepsir, hedis, fiqhi, tarix, meditsina, iqtisad, siyaset, fizika, biyologiye, matematika, jughrapiye, binakarliq qatarliq ilim turliride oqup mutexessis bolush putkul musulmanlarning ustige perz bolup, musulmanlardin bir turkum kishilerning oqup mutexessis bolushi bilen qalghanlirining ustidin saqit bolidu. ular ashu penlerde oqup mutexessis bolmighanliqi seweblik gunahkar bolmaydu. buning tepsilati mundaq:
1. perz eyn bolghan ilim
perz eyn bolghan ilim — «laile illellahu muhemmedun resulullah» degen kelime teyyibening menisini, allah taalaning bendiliri ustidiki heq- hoquqlirini we uning isim – supetlirini we namaz, roza, zakat qatarliq ibadetlerning qaide-tertiplirini bilish; ata- anining heqqini ada qilishning, tughqanchiliqni dawamlashturushning, qoshnilarning heq- hoquqlirigha riaye qilishning, pul- malni halaldin tepishning yollirini oginish qatarliqlardur. bu ilimlerni oginish herbir musulman ademning ustige perz eyn. bularni bilmigen adem sheksiz gunahkar bolidu. chunki, bu ilimler herbir musulmanning bilishi zorur bolghan ilimlerdur. buningda barliq islam olimaliri birdek ittipaq.
oz waqtida peyghember eleyhissalamning sahabiliri bu ilimlerni bilishning ehmiyiti we zorurlukini nahayiti obdan chushengenliktin, allah taalaning kitabini oginishke, uningdiki diniy mesililerni bilishke intayin heris idi. ular herbir on ayetning menisini, uningda buyrulghan mesililerni ogenmey turup, bashqa ayetlerni oginishke yotkelmeytti.
2. perz kupaye bolghan ilim
yuqirida eytilghan tepsir, hedis, fiqhi, miras ilmi, tarix, islam terbiyesi qatarliq islamiy ilim saheliride; shundaqla meditsina, matematika, fizika, biyologiye, binakarliq, iqtisad, siyaset, tarix, jughrapiye qatarliq ilimlerde, shundaqla din we dunyaliq uchun kerek bolghan herqandaq ilim-pen saheside oqup mutexessis bolush omumiy musulmanlarning ustige perz kupaye bolup, bezi musulmanlar bu sahelerde oqusa, oqumighanliridin bu perz saqit bolidu. eger birer rayondin, hetta birer rayon we birer mehellidin bu penlerni oquydighan ademler chiqmisa, shu rayon we shu mehellidiki musulmanlardin bu ilimlerni oqushning perzliki saqit bolmaydu. netijide, ularning hemmisi allah taalaning aldida gunahkar bolidu. ellame ebu hamid el ghezzaliy mundaq degen: «perz kupaye bolghan ilimning bayani shuki, herqandaq ilimning derijisi ogenmekchi bolghan ilimning xarakterige qarap perqlinidu. buninggha binaen, ilim ikki turluk bolup, biri diniy ilim, yene biri diniy bolmighan ilimdur. diniy ilim deginimiz: peyghemberlerge wehyi yoli bilen kelgen, eqil yoli bilen bilgili bolmaydighan ilahiy ilimlerni korsitidu. diniy bolmighan ilimler: tebabet we matematikigha oxshash insanlarning hayatida zorur bolghan ilimlerni korsitidu. mesilen, kishiler ten saqliqini saqlash uchun tebabet ilmige, muamile, miras teqsimati degendek ishlar uchun matematikigha mohtaj bolidu. bundaq ilimlerni herbir rayondin melum kishiler ogense, bashqilardin oginish perzi saqit bolidu. bizning ‹tebabet we matematika ilmini oginish perz kupayedur› degen sozimizge ejeblinip ketmeng, belki dehqanchiliq, hijamet, seypungluq qatarliq ilim we sanaetlerni oginishmu perz kupayidur» . bu alim 10- esirde yashighanliqtin, shu dewrning sewiyesi we shu dewrdiki cheklik ilim turliri ustidila toxtalghan.
seudi erebistan petiwa komitetining petiwasida mundaq deyilgen: «barliq diniy ilimler we bu ilimlerni oginishke yardemchi bolidighan barliq wasitiler ﴿allah silerdin iman eytqanlarni we ilim berilgenlerni bir qanche derije yuqiri koturidu﴾ degen ayetning mezmunigha kiridu. yeni diniy ilim ogengen kishilerning derijisi allah taalaning dergahida yuqiri bolidu. shuningdek, diniy ilimlerdin bolmisimu, musulmanlar mohtaj bolidighan we ularning turmushida kem bolsa bolmaydighan meditsina, yeza igilik, sanaet qatarliq ilimlermu niyetning durus bolushi sherti bilen ayetning mezmunigha kiridu. niyetning durus bolushidin bu ilimlerni musulmanlargha menpeet yetkuzush, musulmanlarni bashqilarning pen - texnikisidin bihajet qilish we allah taalaning raziliqini kozlep oginish kozde tutulidu. diniy emes ilimlerning sawab jehettiki derijisi kishilerge menpeet yetkuzush we ularning hajitini rawa qilish derijisige qarap perqlinidu» . bu petiwa shuni ochuqlayduki, meyli diniy ilimler dep atalghan tepsir, hedis we fiqhi qatarliq ilimlerni bolsun, meyli dunyaliq ilimler dep atalghan matematika, meditsina, fizika, biyologiye, binakarliq, yeza igilik qatarliq penlerni bolsun, insaniyetke, jumlidin musulmanlargha menpeet yetkuzush, allah taala korsetken boyiche ish qilip, uninggha qulchiliq burchini ada qilish niyitide oqughan adem allah taala derijisini yuqiri qilidighan alimlar qatarigha kiridu, diniy ilim ogenguchiler qatarida allah taalaning katta mukapatigha sazawer bolidu, «kimki ilim oginish yoligha kiridiken, allah uning jennetke kirish yolini ongaylashturup beridu» degen hedistiki kishilerning qatarigha kiridu. chunki, meyli qandaq ilim bolsa bolsun, allah taalani razi qilidighan we musulmanlargha nep yetkuzidighan ilimla bolidiken, u diniy ilimdur, axiretlik ilimdur we dinimizda perz bolghan ilimdur. seudi erebistanning katta olimaliridin abdullah ibni jibrin: «musulmanlargha menpeetlik ilimlerni, xususen eskiriy ilimlerni oginish hemmidin bek zorurdur we muhim perzdur» degen. xuddi ilgiriki musulmanlar diniy ilim bilen dunyaliq ilimni bille elip barghandek, herbir musulmanning diniy ilimlerni oginish bilen birge dunyaliq ilimlernimu oginishi tolimu zorur. dunyaliq ilimlerde mutexessis bolush dinda alim bolushqa zit kelmeydu, diniy ilim bilen shughullinish bahanisi bilen dunyaliq ilimlerdin yuz orushke bolmaydu, shuningdek dunyaliq ilimlergila berilip ketip diniy ilimlerni terk etishke bolmaydu. peyghember eleyhissalamning «i allah! ishimning tuguni bolghan dinimni men uchun yaxshilap bergin, turmushumning kapaliti bolghan dunyaliqimni yaxshilap bergin» degen duasi heqqide tepekkur qilghan adem din we dunyaliq her ikkisini telep qilishning zorurlukini chushinidu.
axiretlik ilim we dunyaliq ilim dep ayrishning xataliqi
men oylaymenki, insaniyetke menpeetlik bolghan, allah taalani razi qilishqa xizmet qilidighan herqandaq ilim diniy ilim sanilidu. allah taalaning korsetmisi boyiche hayat kechurup, allah taalagha qulchiliq qilishqa yardem qilishni we insanlargha menpeet yetkuzushni kozlep oqughan herqandaq ilim diniy ilim we jan beqishning wastisi qiliwelish yaki shohret qazinish uchun oqughan herqandaq ilim dunyaliq ilim sanilishqa tegishlik. chunki, bezi kishiler fizika, biyologiye, matematika, meditsina qatarliq din bilen biwasite munasiwiti bolmighan ilimlerni oginish arqiliq allah taalaning cheksiz qudritini, ilim- hekmitini, «quran kerim»diki heqiqetlerni bilip imanini kucheytidu we bashqilarnimu dingha dewet qilalaydu. yene bezi kishiler tepsir, hedis, fiqhi qatarliq axiretlik ilimlerni oqughan bolsimu, allah taalaning raziliqi kozlimestin, bashqa muddialar bilen oqup, oqughanlirini shu muddialiri uchun xizmet qilduridu. mesilen, bezi kommunist doletler ozi dingha ishenmey turuqluq, islam doletliridiki islam uniwerstetlirige oqughuchi ewetip oqutidu. andin ular oqush putturup kelgendin keyin, ularni doletning ehtiyaji uchun ishlitidu. mundaq oqughanlar omumen doletning menpeeti uchun xizmet qilghanliqtin, musulmanlargha kop ziyankeshlik qilidu, islamning shenige dagh tegkuzidu. bezi islam doletlirining diniy maqamdiki janbaqarlirining qalaymiqan petiwa chiqiriwatqanliqi, hakimiyetni razi qilish uchun dinni bormilap beriwatqanliqi buning misali.
islamning ulgilik dewrliride yashighan musulmanlar uchun insaniyetke, xususen musulmanlargha menpeetlik bolghan barliq ilimler muhim idi, hemmisige kongul boletti. ular tepsir, hedis, fiqhi qatarliq ilimlerge kongul bolush bilen birge tebabet, matematika, biyologiye qatarliq ilimlergimu kongul boletti, ibadetke kongul bolush bilen birge ijadiyetkimu kongul boletti. ular insaniyetke paydiliq ilim - pen bilen shughullinishni neple (ixtiyari) ibadetler bilen shughullinishtin ewzel koretti. chunki, kishilik ibadetlerning paydisi shu ibadetlerni qilghan kishigila bolsa, ilim - penning paydisi barliq insanlargha bolidu. yawropaning qarangghuluq esirliride ilim-pen sayisida ozlirining ilmiy yekunlirini elan qilghan bezi alimlar cherkaw zorawanliri teripidin tehditlerge uchrighan chaghlada, islam dunyasida ibni rushd, xarezmiy, ibni heysem, farabiy, ibni sina qatarliq alimlarning herbiri meditsina, jughrapiye, xemiye, matematika, biyologiye, astronomiye qatarliq ilim – penlerge tunji ul salghan kishiler bolup tarixqa qeyt qilinghan idi.
kopligen peylasoplar we tebiiy pen alimliri «ilim allahqa bashlaydu» degen heqiqetni birdek sozlimekte. chunki yaratquchini tonush we kainatni bilish peqet ilim sayisidila emelge ashidu. 19- esirde otken engiliyilik meshhur peylasop herbert spensr Herbert Spencer«terbiye» namliq esiride mundaq dep yazghan iken: «ilim xurapat bilen zitlishidu, emma dinning eslisi bilen zitlashmaydu. kopligen yuzeki tebiiy pen ilimliride dinsizliq rohi bardur. emma yuzekiliktin yuksilip, heqiqiy menidiki ilim sewiyisige kuturulgen ilim mundaq dinsizliq rohidin yiraqtur, elwette. tebiiy pen ilimliri bilen shughullinish ibadettur. chunki tebiiy pen ilimlirige ichkirilep kirish biz sirlirigha yetip bolalmay dertliniwatqan we asta ـ asta biliwatqan sheyilerning esillikini etirap qilish, andin ularni yaratqan zatning cheksiz qudritini tonush demektur. bu aghzaki tesbih (allahni medhiyilesh) emes, emeliy tesbihtur. mundaq ilimlerge qilinidighan hormetmu menisiz hormet emes, belki eqil, tepekkur we waqitni qurban qilish bedilige kelgen qimmetlik hormettur. bundaq ilim kishilerge allahning qandaq shekil we qandaq keypiyatta ikenlikini chushendurushning mumkin emeslikini bildurushte istibdatliq yolini tutmaydu, lekin bizge bu mumkin emeslikni chushendurush uchun munasip yolni tutidu we insanni eqli yetidighan barliq sahelerge bashlap berip, axirida eqilning sirtida bolghan chegrada toxtaydu. shu waqitta deyduki, insanning eqli shunchilik yergiche yetidu, emma eqil idrak qilalmaydighan alemler kop!» .
allah taala quran kerimde: «bilidighanlar bilen bilmeydighanlar bilidighanlar bilen bilmeydighanlar barawer bolamdu?» deydu. herbert spensr xuddi bu ayetni sherhiligendek mundaq degen: «bir tamche suni korgen alim uning oksgen bilen hidrogendin melum nisbette terkib tapqan su ikenlikini, eger u ozining shu normalliqidin ozgiripla ketkende, su emes, bashqa nersige aylinip qalidighanliqini ubdan bilidu. buningdin allah taalaning qudritini we hekmet bilen shundaq orunlashturghanliqini chushinidu. mundaq alimning ilmi su tamchisini peqet bir tamche su xalas, dep bilidighan alimning ilmidin elwette yuqiri we kuchluk ilimdur. shuningdek, birtal qar danisini korgen alimmu uningdiki bediiy senetni, diqqet bilen layihilengen guzellikni koridu. shubhisizki, buning bilen allahning maharitini we hekmetlik ish qilidighanliqini bilidu. emma sheyilerge yuzeki baqidighan alim qar danisini ‹muzlighan su› depla koridu, bes» .
bizning meghlubiyitimiz
epsuski, on altinchi yuz yildin keyin musulmanlar eqide we exlaq jehettin cheriklishishke bashliwidi, turluk xurapatlar, yoqsulluq we mohtajliq ularni qorshiwaldi. ular mesjidtin yuz orup xaniqagha yuzlinidighan; ibadetni allah taalagha qilmay, atalmish ewliyalargha qilidighan; tepsir, hedis, tarix, ilimlirini oqushning ornigha teriqetchilik, terkidunyaliq degendek asasliq meqsettin yiraqlashturidighan nersilerni oqushni we shular bilen shughullinishni ewzel korgendin keyin; ozlirining xelqaradiki yuksek ornini, ilim-pendiki tereqqiyat dewrini bashqilargha otkuzup berip, her tereptin yoqsul bicharilerge aylinip qaldi. ular terkidunyaliq terghibatining zehiri bilen hoshsizlanghandin keyin ilim- pendiki tereqqiyat dewri bashqilarning qoligha otup ketti. melumki islam dinimiz zahidliqqa terghib qilidu, emma terkidunyaliqni qetiy chekleydu. chunki terkidunyaliq dinimizning pirinsigha we insan tebiitige zit kelidighan bir ishtur. zahidliq bilen terkidunyaliq otturisida chong perq bar. chunki zahidliq — dinda cheklengen ishlargha yeqinliship qelishtin ehtiyat qilip, shubhilik nersilerdin tamamen yiraq turush degenlik bolsa, terkidunyaliq — dunyaning menpeetliridin putunley yuz orush degenliktur.
musulmanlar shuning bilen islamning quruq jazisini koturuwelip, teshi parlaq, ichi quruq omur otkuzdi. burun ibni sina, farabiylarni yetishturgen medriseler keyinche, qara qorsaqlarni, janbaqarlarni yetishturup chiqishqa bashlidi. medriselerde matematika, astronomiye degendek ilimlerni oqutush meqsetlik halda dehriylik dep teshwiq qilindi, ilim- penge yuzlengenler «jedidchi» dep qalpaq kiyguzulup, el jamaetning kozige set korsitildi. hetta, ulughbegdek alimlarmu astronomiye ilmige kongul bolup ozige resetxana yasatqanliqi uchun, «murted» dep hokum qilinip, oz oghlining qoli bilen olturuldi. abdulqadir damollam bolsa, «jedidchi» degen qalpaq kiyguzulup bir xainning qoli bilen olturuldi. din bilen pen bir - birige zit qilip korsitilgen mushundaq weziyette, diniy ilim we dunyaliq ilim degen ayrimchiliq resmiy otturigha chiqti. dinda oqughanlar «olima» ataldi. ularni mesxire qilmaqchi bolsa, «mollam» dep qoyidighan boldi, pende oqughanlar «ziyaliy» ataldi. olima bilen ziyaliy otturisigha nahayiti qelin sepillar selindi, ularning arisidiki musape bekmu yiraqlashturuwetildi.
ilim - pen bilen qorallanghanlar dunyagha hokumran boldi. ilim - pendin yuz orup terkidunya boluwalghanlar dunyaning qaysi yeride bolsun, bashqilargha beqindi bolup mehkumluqta yashaydighan boldi. dunya riqabet dunyasi bolup, dunyada ozige ozi xojayin bolup yashash uchun riqabettin qachmay, dunya bilen putunliship yashash sherttur. allah taala bizni shundaq yashisun dep zamangha layiq herbi kuch teyyarlashqa, zamanning riqabitige shundaq hazir bolushqa emr qilip mundaq degen: ﴿oَأَعِdُّoa lَهُmْ mَa asْtَطَعْtُmْ mِnْ qُoَّةٍ oَmِnْ rِbَaطِ alْxَyْlِ tُrْهِbُonَ bِهِ عَdُoَّ allَّهِ oَعَdُoَّkُmْ oَآَxَrِynَ mِnْ dُonِهِmْ﴾ yeni «dushmininglargha qarshi qolunglardin kelishiche kuch we jeng eti teyyarlanglar. buning bilen allahning dushmini, ozunglarning dushminini we ulardin bashqa dushmenlerni qorqutisiler» . biz «quran kerim»ning bizni bu dunyada ozimizge ozimiz xoja bolup erkin, hor yashashqa; axirette allah taalaning mukapatigha nail bolushqa chaqirghanliqini uzun yilliq achchiq sawaqlarni bashtin kechurgendin keyin, emdila tonup yetken bolsaq; bashqilar xeli burunla bu qanuniyetni chushinip, ilim - penge yurush qilghan idi. ayettiki «kuch» ilim kuchi, qoral kuchi, adem kuchi, pen-texnika kuchi, iqtisad kuchi, teshwiqat kuchi qatarliq barliq kuchlerni oz ichige alidu. «dushmenlerni qorqutush» degenning menisi silerni yoqatmaqchi, mustemlike qilmaqchi, bozek qilmaqchi bolghanlargha qarshi kuchluk bolunglar; ularni wehimige salghudek kuch - qudretke ige bolunglar; zamanning tereqqiyatigha munasip halda kuchke ige bolup, dushmininglarni silerge xiris qilishtin umidsizlendurunglar degenliktur. biz shundaq qilaliduqmu? yaq, undaq qilalmiduq. chunki, allah taala bizni «i rebbimiz! bizge dunyada yaxshiliq ata qilghin, axirettimu yaxshiliq ata qilghin bizni dozax azabidin saqlighin﴾ dep tilenglar deyish arqiliq hem dunyaliq hem axiretlik uchun ishleshke dewet qilghan tursa, dunyaliqni bashqilargha otunup berip, axiretlikkila turidighan bolduq. andin bu axiretliknimu oz jayidin emes, xaniqalardin, mazarlardin we terkidunyaliqtin izdiduq. shuning bilen biz mushu halgha chushup qalduq. biz yenila oqush, oginish arqiliq kuchlinish bilen choqum teqdirimizni ozgerteleymiz.
bizning olima we ziyaliylirimiz
olimalirimiz bilen ziyaliylirimiz bizning nurluq chiraghlirimiz bolup, ular bizning yolimizni yorutidu we bizni qutulush yoligha yetekleydu. ularning shundaq qilalishi uchun ozlirini her tereptin yetishturushi shert. chunki ilim kespiy ilim we uniwersal ilim dep ikkige bolunidu. kespiy ilim herbir olima, herbir ziyali mutexessis bolghan saheni korsitidu. olimalirimiz bilen ziyaliylirimiz oz kespidin bashqa ilim saheliridimu yetiship xelqning ehtiyajidin chiqishi zorur. shunga olimalarning penniy sahelerdinmu xewerdar bolushi, ziyaliylarningmu dinimizni obdan oginip, diniy mesililerdin xewerdar bolushi lazim. chunki ahalisi putunley musulman bir milletning ziyaliysi oz millitining dinini, exlaqini we qaide-yosunlirini pishshiq bilishi, xelqini ularning ashu etiqadi, ashu exlaqi we ashu qaide-yosunliri bilen qoshup soyushi lazim.
hazir dunyaning herqaysi jayliridiki uyghurlarning pidakar olimaliri bilen pidakar ziyaliyliri allahning bu milletke ata qilghan nemitidur. chunki ular wetensizlikning derdini tartqan, wetenning qimmitini bilgen we uni jenidinmu bek soygen kishilerdur. biz buningdin keyin qanchilik wetenperwer perzent yetishturgen teqdirdimu, ularning mushu kishilerdek bolalmaydighanliqi eniq. shunga biz mewjut olimalirimiz bilen mewjut ziyaliylirimizning qimmitini bilishimiz we ularni qedirlishimiz kerek, ularningmu ozlirining xelqi we wetini aldidiki mejburiyetlirini ada qilishi zorur.
bizning perzentlirimiz
perzentlimiz bizning eng katta bayliqimiz, zor kuchimiz we kelechikimizni qurup chiqishimiz uchun birdinbir sermayimizdur. biz allahni soyidighan, wetenni soyidighan, uning dewasigha ozini ataydighan, pidakar uyghur perzentlirini meydangha kelturushke mohtaj. bu muhajirettiki uyghurlarning weten we millet aldidiki eng asasliq burchi we yuksek jawabkarliqidur. shunga perzentlirimizge dinimizni ogitish bilen birge uyghur tilini, tariximizni, milliy enenilirimizni ogitish, wetenni soydurush, weten dewasining muqeddeslikini bildurush zorur. yehudiylarning uch ming yilliq chechilangghuluq we sersanliqtin keyin ilim-penge tayinip kuchlengenliki we axiri oz dolitini qurup ghayisige yetkenliki bizge melum jehettin ulge bolalaydu. hazirmu dunyani idare qiliwatqan chong doletlerning asasliq kuchini ilim-pendin alghanliqi hechkimge mexpiy emes.
eger biz qed koturmekchi bolsaq, bashqa milletlerge oxshash hor, azad yashimaqchi bolsaq, choqum dinimizni toghra chushinish bilen bille ilim penge yurush qilishimiz, perzentlirimizni hem dinda hem pende oqutup, allahni, wetenni soyidighan, oz-ozige xojayin bolup yashaydighan, wetinige, xelqige menpeet yetkuzeleydighan qilip terbiyelep chiqishqa mohtajmiz. eger biz buni qilalmisaq wetinimiz we kelechek ewladlirimiz aldida qara yuz bolushtin menggu qutulalmaymiz. shuning uchun biz yuqiriqilani orundash bilen birge meyli qaysi dolette bolayli perzentlirimizni ashu dolettiki hokumet mektepliride oqutushimiz we ularning herbiri ozliri tallighan ilim sahede eng yuqiri sewiyege yetishi uchun, waqtimizni, iqtisadimizni we qimmetlik her nersimizni atishimiz bizdin telep qiliniwatqan eng eqelliy teleptur.
(ustazning fesbuk hesabidin kochurup elindi)
2024-yili 29-fewral
