nebijan tursun
torlarda 1970-yillardiki toluq qorallanghan, bashlirigha doppa kiygen uyghur «minbinglar»ning kollektip herbiy meshqliri, qargha etishliri, jeng maharetlirige ait her xil suretler qaytidin koplep tarqilishqa bashlighanda men bu suretlerge qarap, ashu ozum korgen «mingbinglar»ni eslidim. shundaq oylidimki, uyghur xelqining her dewrde siyasiy we milliy ang jehettin arqida qalghanliqining bir ipadisi mana mushu xelq eskerliri tuzumi idi. sowet-xitay dushmenlik dewrining mehsuli bolghan 1970-yillarda xitay putun uyghurstan boyiche sowet ittipaqi qoshunliri hujum qilip kirse uninggha qarshi jeng qilish uchun texminen az degende 150 mingdin 200 mingghiche minbing -xelq eskiri teyyarlidi. elwette bu san men ozum perez qilghan san, uning resmiy bir hojjet asasi yoq, chunki bir uchturpanda 9 yezining her birdin mingbing lyeni-rotisi, bezi yezida ikki rota yaki ying ( bataliyon)bolup, sheher ichide xelq eskiri qoshuni hem qurup chiqqan. hetta yamansu yezisida qirghiz we uyghurdin atliq rota qurghan. shundaq eger 9 yezida jemiy 12-13, sheher ichide 1-2 bolup, uchturpanda az degende 15 rota xelq eskiri bar idi dep perez qilish mumkin. eger bir rotida 150-200 giche adem hesablighanda uchturpandek kichik nahiyede texminen 3 mingghiche, yeni 2 polktin artuq minbing qoshuni bar idi. bularning hemmisi uyghur idi. qizlarmu kop idi. bu minbinglar her kuni meshiq qilip, her xil pilimot, aptomat, miltiqlarni etishte mergen bolup pishqan idi. aqsu wilayitide 9 nahiye, aqsu shehirini qoshqanda, aqsuda kem degende 20 minggha yeqin we belki uningdin kop minbing bar idi dep qarashqa bolidu. aqsuning kuchardek nahiyeliride yeza kop we ademmu kop idi. demek, adem ehwaligha qarap mingbinglarmu kop az bolidu. qeshqerdiki minbinglar teximu kop bolup, chunki qeshqer nopusi eng kop wilayet idi. qizilsudimu, xotendimu, bayingholin, ili qatarliq uyghurlar kop wilayet we oblastlarni hesablang, u chaghda toluq qorallanghan we herbiy meshiqtin otken, her xil qorallarni yaxshi ishliteleydighan 150-200 ming uyghur qoralliq kuch bar idi deyish mumkin. shimaldiki ili, altay, tarbaghataylarda qazaqlardinmu xeli kop minbing hazirlighan elwette. 1960-yillarning bashlirida sowet-xitay riqabiti bashlanghandin keyin minbng teyyarlash bashlinip, shi'u waqitti'iki wang enmaw, seypidin ezizi qatarliqlar qatnashqan yghinda 1milyondin 2 milyonghiche minbing teyyarlash qarar qilinghan. mnibinglar dawamliq teyyarlinip turghan bolup, 1960-yillarning axiri 1970-yillarda yuqiri pellbge chiqqanidi. bizning perizimizdiki uyghur minbing qoshuni 200 mingghiche bolghan waqitlar ashu 1970yillarning otturiliri idi. yeni urush teyyarliqi kucheytilip, hemme yerde akop kolash, istihkam qurush ewjige chiqqan chaghlar idi.
emma uyghur xelqimizde, jumlidin yeza ahaliliride milliy ang, milliy roh, weten azadliqi, weten musteqilliqi deydighan uqum yoqning ornida bolup, bundaq idiye barlar az idi. yene kelip bu minbinglarni teyyarlighan kadirlarning xeli kopi jaylardiki qoralliq bolum herbiyliri bolup, hetta ularning arisida 1945-1949-yillardiki sherqiy turkistan armiyesining eskiri yaki kichik ofitseri bolghanlarmu bar idi. men ene shundaq bir kona herbiyning miltiqini sunduruwetken bir minbingni eyibligenliki, barliq minbinglargha rizwangulning qehrimanliqini sozligenlikini kichik turup anglap heyran qalghan we dadamdin sorighanda dadam sozlep bergen, emma ashu yeziliq uyghur minbinglar rizwangul degen kim, milliy inqilab degen neme uni bilmeytti. kichik waqtimizda bezi qeri ademler « tunggan soqushi» we mamut sijang heqqide sozlep bergenlikini hem 1949-yili 12-ayda we 1950- 1-ayda aqsugha we uchturpangha kelgen ili armiyesining heywetlik kiyimliri heqqide sozligenlikini anglap sebiy qelbimizde kuchluk tesir qalghanidi. lekin bu hekayiler xelq rohigha chongqur tesir korsitelmigen bolushi mumkin. chunki, 1960-yillarning axiri 1970-yillardiki uyghur xelqi achliqta, kembeghelchilikte, siyasiy kuresh, sinipiy dushmenlerge qarshi kuresh, naturgha ishlesh, etigenlik kollektip emgekke chiqish, dajeydin oginish we bashqa turluk besimlar ichide zarlinatti. emma, heqiqeten, 1970-yillardiki toluq qorallanghan bu minbing qoshunliri qozghilang koturse shu jaylardiki xitay xelq azadliq armiyesini tarmar qilalishi eniq idi. uchturpanda bir polk namidiki xitay qoshuni bar idi. daъim uyghur minbing we xitay polki birlikte korek otkuzetti. uyghur minbinglarning sani xitaylardin kop, qorallirimu qelishmaytti. ularmu her kuni meshiq qilatti, ularghimu keyin seriq chapan bergen hem bara-bara uni emeldin qaldurghanidi.
uyghurlar tarixida uyghurlar hechqachan mundaq qorallinip we herbiy meshiq qilip baqmighanliqi eniq. chunki sherqiy turkistan armiyesining bar eskirimu 30-40 ming adem idi emesmu? shularmu, hetta 10-15 ming esker bilen 80 ming kishilik xitay gomindang armiyesini tarmar qilghan we iskenjige alghan emesmu? 150-200 ming toluq qorallanghan, yene kelip putun jenub nahiyelirighiche yeyilghan bu uyghur qoralliq kuch beeyni bir mashina kunupkisighila oxshighan bolup, ularning bashqurghuchi xalighangha salalaytti. eger 1969-1979-yilliri arisida sowet ittipaqi hujum qilghan bolsa, sowet-xitay urushi partlighan bolsa belki bu qoshunlarni ozgertish we uyghurlarning ozining qoralliq kuchige aylandurush mumkin bolar idi. zaten sowetmu bu waqitta uyghur we bashqa milletlerdin qoshun qurup sherqiy turkistan/shinjanggha basturup kirgende awangart supitide paydilanmaqchi bolghan, bulargha sabiq sherqiy turkistan jumhuriyiti qoshunliri komandirlirini bash qilghan bolup, zunun teyipof we merghup ishaqoflar buning beshida emesmu? hetta 1980-yilighiche moskwa uyghurlardin qazaqistanda «musulman batalyoni» namidiki alahide qoshunni teyyarlap, keyin siyasetni ozgertip, uni afghanistangha ewetken emesmu?. maw zedongning taktikisi oxshashla «adem dengizi urushi» bolup, u putun xitay boyiche urushqa teyyarliq qilghan hemde minbing tesis qilghan. u, oxshashla uyghurlardin ene shundaq zor sanda minbing qoshuni qurup chiqip, waqti kelse uyghurlarni, yene shu sowetlerge qarshi selish, ularni sowet armiyesige qarshi jengge selip, yem qilip berish. qisqisi «yatlargha yatlar arqiliq qarshi turush», «oz meyida oz goshini qorush» taktikisi qollanghanidi.uyghur xelq eskerliri xitayning ajayip pilanliq oynighan bir meydan oyunidin ibaret bolup, bir qanche yuz ming uyghur qolliridiki qoralliri bilen heqiqeten sowet hujum qilsa uninggha qarshi jeng qilishi mumkinmiti? meningche deslepte mumkin bolar idi. lekin, 1968-1971-yili arisida uyghurlar arisida sherqiy turkistan xelq inqilabi partiyesi heriket qilghan bolup, ularmu ene shu medeniyet inqilabi we sowet -xitay reqiblikidin paydilanmaqchi bolup qoralliq heriketke teyyarliq qilghan.lekin 1969-1971-yili arisida bu partiye we uning ezaliri weyran qilindi. ularning sowet ittipaqigha tayinish arzusimu emelge ashmidi. xelq eskiri -mingbing ene shu qetimliq basturushtin keyin 1972-1977-yilliri arisida ewjige chiqqan, maw zedong olgen waqitlarda mingbinglar taza kopeygen waqit idi. emma, maw olgendin keyin hoquq xu'aning qoligha arqidin deng shawpingning qoligha otush bilen 1981-yiligha kelgende, sowet-xitay urush qilish weziyiti axirlashti, «shinjanggha hemme apet sowet shujungjuyichiliridin kelidu» deydighan shoar toxtap, ornigha «hemme apet milliy bolgunchilerdin kelidu»gha ozgerdi. 1978-yiligha kelgende minbinglar asasen emeldin qalduruldi. uyghurlargha qoral beridighan ish togidi. maw ning olumidin keyinla seypidin ezizning «shinjang herbiy rayonining birinchi siyasiy komissari, birinchi muawin qomandan, partiye komitetining birinchi sekretari, hokumet, yeni inqilabiy komitetning mudiridin ibaret eng aliy hoquqluq orni bikar qilinip, beyjinggha elip ketildi. seypidin bu waqitta putun shinjang- sherqiy turkistanning herbiy-siyasiy hoquqini ozi tutqanidi. yeqinqi tarixtimu xitay hokumranliqi sharaitida hechqandaq bir uyghur mundaq zor hoquqqa eriship baqmighanidi. demek, uyghurlar oz tarixida eng kop we eng muntizim herbiy telim terbiye korup qorallanghan bir mezgilini xuddi chushtek otkuzuwetti we bugunki uyghurlargha okinish tuyghusi ata qilidu. xulase neme? hey isit nadanliq! hey milliy ang we milliy rohning omumyuzluk bolmasliqi, siyasiy ang we sapasizliq! bugunki xitay siyasiyonliri ashu 1970-yillardiki 150-200 mingghiche toluq qorallinip herbiy meshiqtin otken uyghurlarning suretlirini korginide, ehtimal yaqisini tutup qelishi, chochup ketishi we yene bir tereptin kulushi mumkin. yaqisini tutushi xitay kommunistliri, jumlidin mawning chong bir tewekkulchilik qilghanliqi bolsa, kulushi uyghurlardiki ene shu milliy rohi ajizliq we siyasiy sapasizliq bolsa kerek. chunki bugunki xitay hechqachan we buningdin keyinmu mundaq 200 ming uyghurgha qoral berip, meshiqqe salmaydu! bu tewekkulchilikni ular tarixta birla qetim qildi.
