amerika, yaponiye we filippin rehberlirining tunji qetimliq uch tereplik bashliqlar yighinida asiya-tinch okyan weziyiti, jumlidin xitayning rayondiki doletler bilen bolghan talash-tartishi asasliq sohbet temisi boldi, xitay buninggha naraziliq bildurdi.
royters agentliqining xewer qilishiche, amerika prezidenti jow baydin 11-april peyshenbe kuni aqsarayda yaponiye bash ministiri fumio kishida we filippin prezidenti ferdinand markosni kutuwalghan bolup, bu uch dolet rehberlirining tunji qetimliq bashliqlar yighini iken.
uchrishishta, beyjingning manilagha chushuruwatqan besimini oz ichige alghan xitayning qoshniliri bilen bolghan uzungha sozulghan jiddiyliklerni choridep muzakiriler elip berilghan bolup, baydin hokumiti sabiq amerika mustemlikisi bolghan filippingha yengi birleshme herbiy kuch we ul eslihe yardimi qilidighanliqini elan qilghan.
melum bolghinidek, xitayning jenubiy xitay dengizida filippin bilen uzungha sozulghan igilik hoquq talash-tartishi bar. shundaqla, xitay bilen yaponiye arisida sherqiy xitay dengizidiki sinkaku arilini choridigen halda bezi igilik hoquq ixtilapliri dawamliship kelmekte.
uch dolet rehberlirining uchrishishidin keyin ilan qilinghan «yaponiye, filippin we amerika rehberlirining birleshme qarash bayanati» namliq bayanatta mundaq deyilgen: «biz xitay xelq jumhuriyitining jenubiy dengizdiki xeterlik we tajawuzchiliq qilmishigha bolghan endishimizni bildurimiz. biz yene jenubiy dengizdiki suniy arallarning herbileshturulushi we qanunsiz dengiz teweliki telepliridin endishe qilimiz».
xitay tashqi ishlar ministirliqining bayanatchisi maw ning jume kuni uch terepning bayanatining «mesuliyetsizlik bilen qarilash» bolidighanliqini we bu sewebtin yaponiye elchxanisidin bir diplomatning chaqirtilip naraziliq bildurulgenlikini eytqan.
ikki dolet rehbiri bilen aqsarayda korushken bayden, washington bilen manila arisida 1950-yillardiki tuzulgen oz-ara mudapie shertnamisining amerikining jenubiy xitay dengizida filippingha qaritilghan qoralliq hujumgha jawab qayturushini telep qilidighanliqini mueyyenleshturgen. u: «amerikining yaponiye we filippingha bergen mudapie wedisi qetiydur» degen.
filippin prezidenti ferdinand markos jume kuni bu uchrishish heqqide axbarat ilan qilish yighini otkuzup, filippin, amerika we yaponiye otturisidiki «uch tereplik hemkarliq kelishimi»ning jenubiy xitay dengizi we rayonning heriketchanliqini ozgertidighanliqini eytqan. shuning bilen bir waqitta xitayni nishan qilmighanliqini tekitligen.
xitay qoshnia doletlirining dengiz-okyan iqtisadiy rayonini oz ichige alghan halda jenubiy dengizning hemmisini degudek ozining igilik hoquqi dairiside dep qaraydu. xitay dairiliri filippin quruqluq zemidin 200 ingiliz mili yiraqliqqche bolghan dengiz teweliki ichide bolghan ikkinchi tomas arili alahide iqtisadiy rayonighimu igilik hoquq telep qilidu. gollandiyediki xelqara daimiy kesim sotining 2016-yildiki qararida xitayning keng kolemlik igilik hoquq teleplirining qanuniy asasi yoqliqi otturigha qoyulghan.
filippin prezidenti ferdinand markosning amerikini bu talash-tartishqa bashlap kirishi bir muweppeqiyet dep qaralmaqta.
uch dolet ozlirining dengiz qirghiqi muhapizetchilirining keler yili hindi-tinch okyan rayonida uch tereplik manewir otkuzup, kelgusi hemkarliqni kucheytish uchun sohbet ornitishni pilanlighanliqini eytqan.
bu charshenbe kuni amerikining ikki dangliq kengesh palata ezasi ikki partiyelik qanun layihisini otturigha qoyup, manilani xitayning besimigha taqabil turush iqtidarini kucheytish uchun 2 milyard 500 milyon dollar bilen teminleshni telep qilghan.
rehberler yene uchrishishta filippinning port, tomur yol, pakiz energiye we yerim otkuzguch teminlesh zenjirining yengi ul eslihelirini qollash qatarliq iqtisadiy munasiwetni kucheytishni meqset qilghan bir qatar kelishimlerni elan qilghan.
2024-yili 13-april
