muhemmed yusup

«quran kerim»ning nazil bolushi

 «quran kerim» allah taalaning sozi, muhemmed eleyhissalamning mojizisi, musulmanlarning desturi, islam qanunshunasliqining birinchi asasliq menbesidur. u peyghembirimiz hezriti muhemmed eleyhissalamgha allah taala teripidin jibril eleyhissalam arqiliq wehyi yoli bilen nazil qilinghan samawiy kitabtur. «quran kerim» muhemmed eleyhissalamning daimliq mojizisidur. «quran kerim» muhemmed eleyhissalamgha miladiyining 610 _ yili mekkidiki hira gharida tunji qetim nazil bolushqa bashlighan. bu waqitta peyghember eleyhissalam toptoghra 40 yashta idi.

imam buxari hezriti aishe reziyellahu enhadin mundaq bir hedisni riwayet qilghan: «resulullahqa eng deslepki wehyi rast chush bilen bashlanghan. uning korgen chushliri tang nuridek roshen idi. keyin u yalghuzluqni yaqturidighan bolup qaldi, u hira gharida[1] oyge qaytmay kechiliri yalghuz istiqamet qilatti, istiqametke chiqqanda ozuqluq eliwalatti. istiqamettin boshighanda, xedije reziyellahu enhaning yenigha qaytip kelip, ikkinchi qetim chiqish uchun teyyarlinatti. bu ish hira gharida uninggha peyghemberlik kelgenge qeder dawam qildi. resulullahning huzurigha perishte kelip: ‹oqu› dedi. resulullah: ‹men oqushni bilmeymen› dedi. resulullah mundaq dedi: perishte meni tutup qattiq siqip qoyuwetip, ‹oqu› dedi. yene men‹oqushni bilmeymen› dedim, meni ikkinchi qetim tutup qattiq siqip qoyuwetip, ‹oqu› dedi. men ‹oqushni bilmeymen› dedim. meni uchinchi qetim yene tutup siqip qoyuwetkendin keyin: ﴿yaratqan rebbingning ismi bilen oqughin. u insanni eleqtin yaratti. sen oqughin. rebbing insangha qelem bilen yezishni ogetken, bilmigen nersilerni bildurgen eng keremlik zattur﴾[2]  degen ayetlerni oqudi. resulullah perishte bilen tunji qetim uchrashqan chaghda peyda bolghan qorqunch bilen xuweylidning qizi xedijening yenigha qaytip kelip, qorqunchisini besish uchun, ‹meni yogep qoyunglar, yogep qoyunglar› dedi. u qorqunchisi tugigiche yogep qoyuldi, u xedijige ehwalni bayan qilip, ‹i xedije manga neme bolghandu? ozum toghrisida qorqup qaldim› dedi. xedije: ‹undaq emes, allahning nami bilen qesem qilimenki, allah seni hergiz reswa qilmaydu, chunki sen uruq-tughqanlargha shepqet qilisen, rast gep qilisen, ajiz, bicharilerge yardem qilisen, yoqsullarning halidin xewer alisen, mehmanlarni yaxshi kutuwalisen, beshigha kun chushkenlerge yardem qilisen› dedi. shuning bilen xedije uni taghisining oghli wereqe ibni newfel ibni esed ibni abduluzzaning aldigha elip keldi. wereqe jahiliyet dewride xiristiyan dinigha kirgen idi, ibrani yeziqni biletti, ibrani yeziq bilen injildin kop nersilerni yazatti. u yashanghan, kozi ema bolup qalghan boway idi. xedije wereqege: ‹taghamning oghli! qerindishingning[3] oghlining (yeni muhemmedning) sozige qulaq sal› dedi. wereqe resulullahtin: ‹i qerindishimning  oghli! neme boldung?› dep soridi. resulullah korgenlirini uninggha eytip berdi. wereqe uninggha: ‹allah musagha chushurgen sheriet mushu, isit, men sening dingha dewet qilghan chaghliringda yash yigit bolsamchu, isit, men xelqing seni yurtungdin heydep chiqarghan waqitta hayat bolsamchu› dedi. resulullah ejeblinip: ‹xelqim meni yurtumdin heydep chiqirarmu?› dedi. wereqe: ‹hee, heydep chiqiridu, peyghember bolghan adem dushmenlik bolidu, sening dingha dewet qilghan chaghliringda hayat bolghan bolsam, sanga yeqindin yardem qilattim› dedi. uzaq otmey wereqe wapat bolup ketti. wehyi uzulup qaldi»[4].

«quran kerim» weziyet we sharaitning ehtiyajigha asasen, az _ azdin nazil bolup, toluq 23 yilda toluq tamamlandi. ﴿quranni kishilerge dane _ dane oqup berishing uchun uni bolup _ bolup nazil qilduq, uni tedrijiy nazil qilduq﴾ ([5]).

«quran» degen soz «qrأ» yeni «oqudi» degen peildin turlengen bolup, «oqush» degen menini bilduridu. ﴿ lَa tُحَrِّkْ bِهِ lِsَanَkَ lِtَعْjَlَ bِهِ . إِnَّ عَlَyْnَa jَmْعَهُ oَqُrْآَnَهُ . fَإِذَa qَrَأْnَaهُ fَatَّbِعْ qُrْآَnَهُ . ثُmَّ إِnَّ عَlَyْnَa bَyَanَهُ ﴾ yeni﴿ (i peyghember! sanga wehyi nazil boluwatqan chaghda) uni esingge eliwelishqa aldirap tilingni midirlatma. chunki u wehyini (sening dilinggha) toplash we uni sanga oqutush bizning ishimizdur. shunga, biz uni (sanga jibril arqiliq) oqup bergende, sen uni (jim turup) anglighin﴾[6] degen ayettiki «qُrْآnَ» yeni «quran» degen soz bu menini ipadileydu.

wehyi we uning turliri

wehyi _ allah taalaning peyghemberlerge chushurgen sozi bolup, u allah taalaning iradisini insangha bildurushning birdinbir yolidur. «quran kerim» de: ﴿أoحi﴾ yeni «wehyi qildi», ﴿klm﴾ yeni «sozlidi», ﴿qal﴾ yeni «eytti», ﴿أmr﴾ yeni «buyrudi», ﴿alqi﴾ yeni «tashlidi», ﴿أnzl﴾ yeni «nazil qildi (yeni chushurdi)», ﴿nadi﴾ yeni «nida qildi» qatarliq ipadiler bilen emelge ashqan wehyining yolliri bu ayette bayan qilinghan: ﴿allah bir insangha peqet wehyi yoli bilen yaki perde arqisidin sozleydu, yaki bir peyghemberni ewetip oz iradisi bilen uninggha xalighan wehyini qilidu﴾[7].

wehyi ozi bilen eng awwal tonushqan insanlarning hayatini qaytidin qurup chiqqan we ularning yashash terzini tuptin ozgertip, ularni azghunluqtin hidayetke, inaqsizliqtin birlikke, nadanliqtin ilim _ meripetke, ajizliqtin kuch _ quwwetke tedrijiy elip barghan idi. chunki wehyi yengi bir hayatni berpa qilish uchun nazil bolghan ilahiy qanundur. zadi wehyining meqsiti insanni merkez qilghan bir hayat, imanni merkez qilghan bir hayat, ilim _ meripetni merkez qilghan bir iman we heqiqetni merkez qilghan ilim _ meripet idi. sheksizki, heqiqetning menbesi allah taaladur. wehyining rohi bilen parlaq bir hayatqa erishken sahabiler barliq exlaq _ pezilette, heqiqetni namayan qilishta, heqiqet uchun pidakarliq qilishta we insaniyetning menpeeti uchun xizmet qilishta wayigha yetken we putun dunya ellirige ochmes ulgilerni yaratqan idi.

 wehyi towendikidek tot turluk bolghan:

 (1) perde arqisidin soz qilish. allah taala misirning tur teghida musa eleyhissalamgha perishtining wasitisisiz soz qilghan. ﴿allah musagha biwasite soz qildi﴾ ([8]).

 (2) ilham qilish yaki peyghemberning qelbige ornitish. peyghember eleyhissalam mundaq degen: «jibril mening qelbimge ‹hechkim rizqini toluq tugetmestin olmeydu› dep ilham qildi, siler allahqa teqwaliq qilinglar we uningdin yaxshi nersilerni tilenglar» ([9]).

 (3) rast chush. peyghemberlerning chushi wehyidur. aishe reziyellahu enha mundaq degen: «resulullahqa wehyi deslepte yaxshi chush korush bilen bashlanghan» ([10]).

 (4) allah taalaning jibrilni ewetishi. peyghember eleyhissalam wehyi toghruluq soralghinida: «wehyi manga bezide qattiq jarangliq awaz bilen kelidu, gahida perishte bir ademning suritide korunup kelip manga soz qilidu we uning sozlirini toluq esimde tutuwalimen» ([11]) dep jawab bergen.

mojize we uning turliri

mojize _ peyghemberlerning rastinla allah taalaning elchiliri ikenlikini ispatlishi uchun allah taala teripidin berilgen delil, ispat we pakit demektur.

allah taala herbir peyghemberni yeterlik mojiziler bilen ewetken. mesilen: allah taalaning ibrahim eleyhissalamgha «otta koymes mojizisi»ni bergen, babil padishahi nemrud ibrahim eleyhissalamni chong bir ot dowisige atqanda, ibrahim eleyhissalam dehshetlik ot ichide tursimu, uning ne bedini, ne terisi koymigen, musa eleyhissalamgha qoli chiraqtek yanidighan, hasisi ejdirhagha aylinidighan mojizilerni, iysa eleyhissalamgha oluklerni tirilduridighan, aq keselni saqaytidighan, tughma korning kozini achidighan mojizilerni bergen. bular «quran kerim» we bashqa samawiy kitablarda qeyt qilinghan. axirqi peyghember hezriti muhemmed eleyhissalamghimu nurghun mojiziler berilgen. uning we burunqi peyghemberlerning mojizilirining ichide alahide perqliq we ta qiyametkiche kuchke ige bolghan birdinbir janliq mojize _ qurandur.

mojiziler ezeldin herbir dewr we jemiyetning sharaitigha qarap, shu waqittiki eng tereqqi qilghan nersining jinsidin bolup, uni besip chushidighan alahide perqliq ustunluki bilen kelgen. mana bu, allah taalaning peyghemberlerge mojize ata qilishtiki pirinsipidur. eger bundaq bolmighanda mojize ewetishning hechbir ehmiyiti bolmaytti. chunki bir penni bilmigen xelqqe bashqa bir pen bilen duil elan qilghanning ehmiyiti bolmaytti. belki duil ularning tereqqi qilip eng uchigha chiqqan nersisining jinsidin bolghandila uning qimmiti otturigha chiqidu. mesilen: pirewnning zamanida sehirgerlik intayin zor derijide tereqqi qilghanliqtin, allah taala shu zamanning teqezzasigha maslashturghan halda, musa eleyhissalamgha putun sehirlerni berbat qilip, sehirgerlerni mat qilidighan mojize ata qilghan. isa eleyhissalamning dewri tebbiy jehette zor yukselgen bir dewr bolghanliqtin, allah taala isa eleyhissalamgha shu dewrning eng usta doxturlirimu saqaytalmighan aq keselni, tughma korni saqaytidighan allah taalaning izni bilen oluklernimu tirilduridighan mojizini ata qilghan.

emma hezriti muhemmed eleyhissalamning zamanigha kelgende, ereblerde edebiyat, sheiriyet nahayiti zor derijide tereqqiy qilghanidi. erebler chong _ kichik hemmisi birdek sheirxumar xelq idi. ular her yili melum bir kunni belgilep «okaz»[12] bazirida barliq meshhur edibler we shairlar maharet korsitetti. «okaz» eyni zamanda shairlarning sheir sorunigha aylanghanidi. ereblerning sheiriyetke bunchilik zor ehmiyet berishidiki seweblerning biri: bir tereptin, ular qumluq sehralar we yaylaqlarda hayat kechuridighan xelq bolghachqa, tebietning herxil menziriliri ularni sheir we ghezellerni eytishqa undeytti. yene bir tereptin, ereblerde omumiy birlik bolmastin, ular qebililerge bolunup, herbir qebile ozining artuqchiliqlirini sheir we ghezeller arqiliq ipadilep pexirlinish we sheir bilen reqiblirini sokush, hetta bu sewebtin bir _ birige qarshi chong urushlarni bashlitish qatarliq muddialar bilen omur otkuzetti. shunga ular istilistikiliq wasitiler bilen tuyunghan bediiy sheirlargha we talantliq shairlargha zor ehtiyajliq idi. qisqisi, ular sheir bilen koturuletti, sheir bilen chushetti. bezi bediiy sheirlirini kebike esish bilen pexirlinetti.

«quran kerim» mengguluk mojizidur

shundaq bir weziyette, «quran kerim» ozining parlaq nuri bilen dunyagha nur chachqan, bediiylik we edebiylik jehette eng ustunlukni igiligen halda, allah taala teripidin hezriti muhemmed eleyhissalamgha nazil qilinishi bilen ereblerning ozlirini «ereb _ (tili rawan) » bashqa milletlerni «ejem _ (tili rawan emes) » dep meghrurlanghan ataghliq edibliri bilen talantliq shairlirini sehnidin chushurdi. bu eyni waqitta «quran kerim»ning jimi ereblerge duil elan qilishi idi. ular quranning aldida xuddi chush waqtida quyashqa tikilip qarighan kishining kozi xireliship qalghinidek, eqilliri xireliship barche maharetlirini putunley yoqatqan halda ganggirap qaldi.

«quran kerim» jimi ereblerge duil ilan qilghinidek, putun insaniyetke duil elan qilghanidi. quran bu xususta nurghunlighan ishlarning bolidighanliqidin xewer bergen we bu ishlar emeliyette otturigha chiqqan. mesilen: shu waqittiki ikki chong empiratorloqlardin bolghan rimliqlar bilen iranliqlar otturisida qattiq urush bolup, iranliqlar rimliqlar ustidin ghelibe qilidu. bu ehwal mushrik ereblerni memnun, musulmanlarni bolsa ghemkin qilidu. chunki iranliqlar ereblerge oxshash buddist, rimliqlar samawiy dingha _ xiristiyan dinigha etiqad qilidighan xelqler idi. shunga mushrik erebler ozlirining iranliq dindashlirining rimliqlar ustidin ghelibe qilghanliqidin soyunup, musulmanlarning aqiwitiningmu rimliqlargha oxshash bolushini tileytti. bu ehwal musulmanlarni qattiq ghemkin qilghanidi. shu waqitta quran rimliqlarning keyinki ghelibisidin xewer berip: ﴿ alm . ghُlِbَtِ alrُّomُ . fِy أَdْnَi alْأَrْضِ oَهُmْ mِnْ bَعْdِ ghَlَbِهِmْ sَyَghْlِbُonَ . fِy bِضْعِ sِnِynَ lِlَّهِ alْأَmْrُ mِnْ qَbْlُ oَmِnْ bَعْdُ oَyَoْmَِذٍ yَfْrَحُ alْmُؤْmِnُonَ . bِnَصْrِ allَّهِ yَnْصُrُ mَnْ yَshَaءُ oَهُoَ alْعَzِyzُ alrَّحِymُ﴾ ﴿rimliqlar yeqin bir jayda yengildi. ular yengilgendin keyin bir qanche yil ichide yengidu, ilgiri we keyin hemme ish allahning bashqurishididur, bu kunde muminler allahning bergen yardimi bilen xushal bolidu, allah xalighan kishige yardem beridu. allah ghalibtur, (muminlerge) nahayiti mehribandur﴾ [13] degenidi. bu xewerni musulmanlar «heq we rast» dep testiq qilishqan, ereb mushrikliri, yehudiylar we munapiqlar bu xewerni «bu yalghan wede, qeni korimiz, qaysimizning kutkini emelge ashidiken» deyishken idi. shundaq qilip bu ikki pirqe iranliqlar bilen rimliqlarning urushini intizarliq bilen kutken idi. aridin toluq 7 yil otkendin keyin, rimliqlar xuddi «quran kerim»ning aldinala xewer berginidek iranliqlarni yengidu. eger ehwal «quran kerim» xewer bergendek bolmastin, eksiche bolup rimliqlar yengilgen bolsa yaki urush yuz bermigen bolsa neme bolmaqchi idi? sheksizki, ereblerning muhemmed eleyhissalamni «yalghandin peyghemberlik dewasi qilghan, shunga gepliri yalghan chiqti» dep tohmet qilishi uchun yeterlik shert – sharait hazarlanghan bolatti. u waqitta islam dinining asasiy desturi we muhemmed eleyhissalamning rastliqini ispatlaydighan eng chong mojize «quran kerim» yalghangha chiqirilghandin keyin, ehwal qandaq bolmaqchi idi? emma bu xewerni berguchi zat allah taala idi. chunki yette yildin keyin bolidighan mundaq bir urushning netijisidin xewer berish muhemmed eleyhissalamningla emes, pishqan tejribilik herbiy qomandanlarningmu qolidin kelidighan bir ish emes idi.

mojiziler adettin tashqiri ishlardur

peyghemberlerge berilgen mojiziler tebiiy qanuniyetlerdin halqip otidighan adettin tashqiri ishlar idi. mesilen: ibrahim eleyhissalam butlargha choqunidighan bir qewmge ewetilgen peyghember idi. shunga ular ibrahim eleyhissalamni koydurup jazalimaqchi bolghinida, uni ilahlirining aldigha elip kelgen. ularning etiqadi boyiche bolghanda, ularning ilahliri ozlirige haqaret qilghan ibrahim eleyhissalamni jazalishi we uningdin intiqam elishi kerek idi. lekin ibrahim eleyhissalam otqa tashlanghanda, ot ozining koydurush xususiiyitini yoqatti, ularning ilahliri ibrahim eleyhissalamdin intiqam alalmighanliqtin ularni mat qilip qoydi.

shu eniqki, ibrahim eleyhissalamning mojizisi ottin qutulup aman qelish emes, belki otning koydurush qanuniyitini bikar qilish arqiliq ilahlarning jazalashtin ajiz ikenlikini ispatlash idi. eger allah taala ibrahim eleyhissalamni ottin qutquzushnila meqset qilghan bolsa idi, qewmi uni xuddi isa eleyhissalam bilen muhemmed eleyhissalamni suyqestchi qewmler tutalmighandek tutalmighan yaki yamghur yeghip ot ochup qalghan sewebler bilenmu uni qutquzalaytti. eger ibrahim eleyhissalam qechip qutulghan yaki yamghur yeghip ot ochup qalghan bolsa idi, qewmi «eger biz ibrahimni tutalighan bolsaq, elwette ilahlirimiz uningdin intiqam alghan we ot ochup qalmighan bolsa, elwette koydurulgen bolatti» dep korenglishi mumkin idi. emma yalqunlap turghan ot ozige tashlanghan ibrahim eleyhissalamni koydurelmidi, ular choqunghan ilahlar uni jazaliyalmidi. netijide, ular «ilahlirimiz» dep choqunghan butlarning birawgha payda yaki ziyan yetkuzelmeydighan hetta ozlirinimu ziyan – zexmetlerdin qoghdiyalmaydighan heykeller ikenlikini oz kozliri bilen kordi.

musa eleyhissalam allah taalaning «hasang bilen dengizgha ur!» degen emrige asasen, hasisi bilen uriwidi, dengiz suyi xuddi ikki chong taghdek ikki terepke ayrilip, otturidin yol hasil boldi. suning bundaq bolushi uning qanuniyitige zit bir ish. lekin mojize uni shundaq qilalidi. bu musa eleyhissalamning xasiyetlik hasisining karamiti emes, belki u arqida pirewn qoshunliri, aldida payansiz dengizdin ibaret «ikki tash»ning otturisida qelip, qutulushning insaniy chariliri putunley tugigen bir waqitta, toluq umitwarliq bilen ishning charisini allah taalagha tapshurghanidi. shunga uning qewmi «biz emdi tugeshtuq» degende, u: ﴿esla undaq bolmaydu! rebbim choqum men bilen billidur, u manga yol korsitidu﴾[14]degen sozni toluq ishench we xatirjemlik bilen eytish arqiliq qutulush ishining insaniy seweblerdin allah taalaning qudritige yotkelgenlikini jakarlighan idi.

peyghemberlerge berilgen mojiziler xarakter jehette oxshash bolmighandek, qimmet jehettimu oxshash bolmighan. mesilen: muhemmed eleyhissalamdin bashqa putun peyghemberlerning mojiziliri maddiy mojiziler bolup, shu waqitta uni korgenler qayil bolup ishinidighan, uni kormigen keyinkiler uchun tarix yaki qisse ornida bolup qalghanliqtin, xalighanlar ishinip, xalighanlar ishenmeydighan ishlardur. emma muhemmed eleyhissalamning mojizisi bolghan «quran kerim» zamanlarning otishi bilen kuchini yoqatmaydighan mengguluk meniwi mojizidur. «quran kerim» hemmila yerde bar. uni herkim «mana bu, muhemmed eleyhissalamning mojizisidur» dep korsitip bereleydu.

burunqi peyghemberlerning mojizilirige nezer salghinimizda, ularning allah taalaning shu waqitta royapqa chiqarghan ishliri ikenlikini, «quran kerim»ning allah taalaning supetliridin biri bolghan «kalam» supiti ikenlikini bayqaymiz. ish – heriket bir yaki bir qanche qetim tekrarlinip axirlishidu. bu xuddi ot ibrahim eleyhissalam tashlanghan waqitta uni koydurmigen bolsimu, keyin yene ozining esli xususiyitige qaytqanliqi bilen musa eleyhissalam otkende yerilghan dengiz suyining keyin yene esli xususiyitige qaytqinigha oxshash. emma supet uning igisi mewjut bolup turghan muddetkiche uning bilen hemishe bille dawamlishidu. bu xuddi allah taalaning kalam supitining uning bilen menggu dawamlashqanliqigha oxshash.

«quran kerim»ning burunqi peyghemberlerning mojiziliridin perqlinip turidighan yene bir teripi shuki, herqandaq bir peyghemberning mojizisi ayrim we desturi ayrim idi. mesilen: musa eleyhissalamning mojizisi hasa bolsa, desturi tewrat idi. isa eleyhissalamning mojizisi meditsina bolsa, desturi injil idi. emma muhemmed eleyhissalamning mojizisi uning desturining ozidur. bu «quran kerim»din ibaret ulugh desturning mojize bilen qoghdilip menggu dawamlishishi we mojizining desturda hemishe bolushi uchun idi. buningdin melumki, burunqi peyghemberlerning kitabliri shu peyghemberlerning ummetlirige amanet qilinghan we ular kitablirini ching saqlashqa emr qilinghan. emma «quran kerim»ni saqlash, uni ozgertish we burmilashlardin qoghdash ishini allah taala oz ustige alghan. ﴿ إِnَّa nَحْnُ nَzَّlْnَa alذِّkْrَ oَإِnَّa lَهُ lَحَafِظُonَ﴾ yeni ﴿quranni heqiqeten biz nazil qilduq we uni elwette ozimiz qoghdaymiz﴾[15] degen ayet buni ipadileydu.

neme uchun shundaq? chunki birinchidin, «quran kerim» ta qiyametkiche mengguluk janliq mojizidur. u mojize bolghan iken, uning tekstliri oz petiche saqlinishi kerek. undaq bolmighanda uning mojiziliki yoqalghan bolidu. ikkinchidin, burunqilar samawiy kitablarni qoghdashta ajizliq qildi, ular muqeddes kitablirining bezisini untudi, bezisini burmilidi, bezisini xelqtin yoshurdi. shundaq qilip bu amanetlerge xiyanet qildi. shu sewebtin allah taala «quran kerim»din ibaret eng axirqi we mengguluk desturni qoghdash ishini oz ustige aldi.

biz musulmanlarning «quran kerim»ni qoghdash we uning korsetmilirige emel qilish ehwaligha nezer salidighan bolsaq, kishilerning «quran kerim»ning korsetmilirige emel qilishining zaman otkenseri ajizlap beriwatqanliqini we uni qoghdash ishining kuchiyip keliwatqanliqini korimiz. bu nemidin derek beridu? shubhisizki, «quran kerim»ni qoghdash ishining allah taalaning qolida ikenlikidin derek beridu. shunga «quran kerim»ni musulmanlar arisidila emes, belki dunyaning herqaysi jaylirida musulman emes qewmler arisidimu tapqili bolghinidek, musulman emeslerningmu uni qoghdap we neshr qilip keliwatqanliqini korimiz. neme uchun yaponiye, italiye we bashqa musulman bolmighan doletler «quran kerim»ni eng esil we eng supetlik neshr qilish uchun shunche kop xirajet chiqiridu? neme uchun germaniyilik musulman emes bir shexs «quran kerim»ni hosnxet bilen bir betke sighdurup chiqishqa shunchilik kuch chiqiridu? neme uchun «quran kerim»ni neshr qilidighan musulman emes milletler ozlirining muqeddes kitablirini ozgertkinidek «quran kerim»ning birer herpini bolsimu ozgertelmeydu? chunki allah taala «quran kerim»ni shundaq qoghdashni xalaydu we u insanlarni shundaq qildurush, «quran kerim»ge ixtiyarsiz xizmet qildurush arqiliq «quran kerim»ni allah taala ozi qoghdap keliwatqanliqini dellileydu. buningdin melumki, «quran kerim»ni qoghdighuchi musulmanlar emes, belki allah taalaning ozidur!

«quran kerim» putun alem uchun mojizidur

«quran kerim» ereblergila jeng (duil) ilan qilish uchun kelgen mojize emes, belki putun alem uchun mojizidur. u zaman we makanlarning tosaqlirini bosup tashlidi.

1 _ «quran kerim»ning otken zamanlarning tosaqlirini bosup otkenliki

hezriti muhemmed eleyhissalam hech oqumighan we oqush, yezishni ogenmigen, peqetla allahning wehyisi bilen terbiyilengen bir zat idi. uninggha nazil qilinghan bu quranda, uningdin burun otkenlerning _ ilgiriki peyghemberler bilen ularning qewmlirining ish _ izliri, hetta tarix sehnisidin hech izi qalmighan milletlerningmu kechurmishliri, etiqadliri we aqiwetliri tepsiliy bayan qilinghan. yuqiriqilarning qissilirining bezisini bir omur izdengen tarixshunaslardin mingdin biri biletti yaki bilmeytti. peyghember eleyhissalam bu qissilerni quranning hekaye qilishi boyiche bayan qilip bergendin keyin, mezkur qissiler ehli kitab (yehudiy, xiristiyan) alimlirining qolidiki samawiy kitablarning we shu zamanlardiki meshhur tarixchilarning hekaye qilghanlirining ozi bolup chiqqan. shu sewebtinmu eyni zamanlarda islam dinigha kirgen ehli kitab alimliri we bashqa ilim ehliliri kop bolghan.

«quran kerim»ning muhemmed eleyhissalamgha xitab qilip bir qanche orunda bayan qilghan ﴿sen ularning yenida yoq iding﴾degen ayetliri «quran kerim»ning otken zamanlarning tosaqlirini bosup otushtek ulugh mojizisini korsetmekte. ﴿ ذَlِkَ mِnْ أَnْbَaءِ alْghَyْbِ nُoحِyهِ إِlَyْkَ oَmَa kُnْtَ lَdَyْهِmْ إِذْ yُlْqُonَ أَqْlَamَهُmْ أَyُّهُmْ yَkْfُlُ mَrْyَmَ oَmَa kُnْtَ lَdَyْهِmْ إِذْ yَxْtَصِmُonَ ﴾ yeni ﴿(i peyghember!) bu biz sanga wehyi qiliwatqan gheyib xewerliridindur. ular meryemni terbiyeleshni taliship (chek tashlash uchun) qelemlirini (sugha) tashlighan chaghdimu, ular (bu heqte) detalash qilishqan chaghdimu sen ularning yenida yoq iding﴾[16], ﴿oَmَa kُnْtَ bِjَanِbِ alْghَrْbِyِّ إِذْ qَضَyْnَa إِlَi mُosَi alْأَmْrَ oَmَa kُnْtَ mِnَ alshَّaهِdِynَ ﴾ yeni ﴿(i peyghember!) biz (tur teghining) gherb teripide musagha wehyi qilghanda sen yoq iding we (bu weqelikni) korgenlerdinmu emes iding﴾. [17]

2 _ «quran kerim»ning makan tosaqlirini bosup otkenliki

«quran kerim» kishilerning islam dini we muhemmed eleyhissalam toghruluq oz – ozige mexpi eytqanliridin xewer berishtin tashqiri, kishilerning kongulliridin kechkenliri heqqidimu tepsliy we eniq xewer bergen. ﴿ oَyَqُolُonَ fِy أَnْfُsِهِmْ lَoْlَa yُعَذِّbُnَa allَّهُ bِmَa nَqُolُ ﴾ yeni ﴿ ular ichide: « (eger u rast peyghember bolidighan bolsa) allah bu sozimiz tupeylidin bizni jazalimasmidi?» deydu﴾[18]. «quran kerim» bu ayette, ereb mushriklirining muhemmed eleyhissalamgha qarshi ichide ozige _ ozi pichirlighanliqidin xewer bergen. eger ular shundaq sozlimigen bolsa idi, elwette bu ayetke qarshi chiqip muhemmed eleyhissalamgha «biz undaq oylimiduq, sen yalghanchisen» dep tohmet qilghan bolatti. emma ular ozlirining ichki rezilliklirini pash qilghan bu «quran kerim» ayiti aldida lam _ jim deyelmigen.

bu, «quran kerim»ning kishilerning konglige kechkenlerdin xewer berishi bolup, kishiler texi konglige kelturmigen we choqum kelturidighan ishlardinmu xewer berish arqiliq ozining mojizisini namayan qilghan. ﴿ sَyَqُolُ alsُّfَهَaءُ mِnَ alnَّasِ mَa oَlَّaهُmْ عَnْ qِbْlَtِهِmُ alَّtِy kَanُoa عَlَyْهَa ﴾ yeni ﴿bezi exmeq kishiler«ularni (yeni peyghember bilen muminlerni) yuzlinip keliwatqan qiblisi (beytulmuqeddes)din neme buriwetkendu?» deydu﴾[19]. bu ayet qible beytulmeqdistin kebige ozgertilishtin burun nazil bolghan bolup, «quran kerim» yeqin kelichekte emelge ashidighan bu chong ozgirishke kishilerning tutidighan mewqesi toghruluq aldinala xewer bergen. kebe ozgergendin keyin, ular rastinla shundaq deyishken. ﴿ sَyَحْlِfُonَ bِallَّهِ lَkُmْ إِذَa anْqَlَbْtُmْ إِlَyْهِmْ lِtُعْrِضُoa عَnْهُmْ fَأَعْrِضُoa عَnْهُmْ إِnَّهُmْ rِjْsٌ oَmَأْoَaهُmْ jَهَnَّmُ jَzَaءً bِmَa kَanُoa yَkْsِbُonَ﴾ yeni ﴿ ularning yenigha qaytip barghininglarda, ular silerning eyiblimeslikinglar uchun (yalghan ozrilerni eytip), allahning nami bilen qesem qilidu, ulardin yuz orunglar. chunki ular nijistur, qilmishlirining jazasi uchun, ularning baridighan jayi jehennemdur﴾ [20]. bu ayet, jihadtin qechip ayrilip qalghan munapiqlarning musulmanlar jihadtin qaytip kelgende, ularning aldigha chiqip yalghandin ozurlerni oydurup qesem qilidighanliqidin xewer bergen. melumki bu ayetler «s» herpi bilen bashlanghan bolup, ereb tilida «s» herpi hazirqi zaman peillirining aldigha kelish arqiliq ish – heriketning texi yuz bermigenlikini we pat _ yeqinda bolidighanliqini ipadileydu.

3 _ «quran kerim»ning kelichekning tosaqlirini bosup otkenliki

﴿ أَmْ yَqُolُonَ nَحْnُ jَmِyعٌ mُnْtَصِrٌ ﴾ yeni ﴿ u top yeqinda meghlup qilinidu we arqigha qarap qachidu﴾.[21] bu ayet putun ereb mushriklirining we medinidiki yehudiylar bilen munapiqlarning yeqin kelechekte musulmanlar teripidin choqum meghlup qilinidighanliqidin xewer bergen. bu ayet mekkide musulmanlar san we kuch jehette intayin azliqni teshkil qilidighan bir waqitta nazil bolghan. hetta omer ibni xettab reziyellahu enhu bu ayet nazil bolghanda: «qaysi top u bizdin meghlup bolidighan. biz ozimizni qoghdashtinmu ajiz keliwatqan tursaq» degen. «quran kerim» bu ayet arqiliq bir qanche yil keyin emelge ashidighan bir heqiqettin xewer bergen. eger hijriyening 6– yili birleshme ereb qoshuni medinide yengilmigen we 8 – hijriye yili musulmanlar mekkini fethi qilip hemmini teltukus meghlup qilmighan bolsa «quran kerim»ning bu ayiti muhemmed eleyhissalamni yalghanchigha chiqirishqa yeterlik idi.

islamning eng esheddiy dushmini bolup otturigha chiqqan welid ibni mughirening aqiwiti toghruluq «quran kerim» aldin xewer berip: ﴿ sَnَsِmُهُ عَlَi alْxُrْطُomِ ﴾ yeni ﴿biz yeqinda uning burnigha belge salimiz﴾ [22] degen. keyin bedri ghaziti bolghan kunide welid ibni mughire burnidin qilichlinip olidu. uning burnigha urulup olidighanliqini ish yuz bermeste kim eytip bereleydu? eger muhemmed eleyhissalam bu xewerni oz xahishidin bergen bolsa we keyin ish uning xewer berginidin bashqirek bolghan bolsa, qandaq bolmaqchidi? islam dinining teqdiri neme bolmaqchidi???

«quran kerim» peyghember eleyhissalamgha eng esheddiy dushmenlik qilghan taghisi ebu lehebning kapir peti olidighanliqidin xewer berip: ﴿ tَbَّtْ yَdَa أَbِy lَهَbٍ oَtَbَّ . mَa أَghْnَi عَnْهُ mَalُهُ oَmَa kَsَbَ . sَyَصْlَi nَarًa ذَatَ lَهَbٍ. oَamْrَأَtُهُ حَmَّalَةَ alْحَطَbِ . fِy jِydِهَa حَbْlٌ mِnْ mَsَdٍ ﴾ yeni ﴿ebu lehebning ikki qoli qurup ketsun! (emeliyette) qurup ketti. uninggha mal _ muluki we erishken nersiliri esqatmidi. u uzaqqa qalmay lawuldap turghan otqa kiridu. uning ayalimu mehkem eshilgen arghamcha bilen otunni boynigha baghlap yudugen halda (lawuldap turghan otqa) kiridu﴾ [23] deydu. muhemmed eleyhissalamni yewetsimu derdi chiqmaydighan esheddiy dushminige aylanghan ebu leheb muhemmed eleyhissalamning dinini tosush uchun turluk chare – tedbir we hiyle – mikirlerni ishlitishning ornigha, xalayiqning aldigha chiqip: «muhemmed meni musulman bolmay kapir peti olidu we dozaxqa kiridu, dedi. guwah bolunglarki, men musulman boldum, netijide dozaxqa kirmeydighan boldum» dep yalghandin bolsimu, elan qilghan bolsa idi, muhemmed eleyhissalamni «yalghanchi» dep tohmet qilishqa we islam dinigha ziyankeshlik qilishqa qadir bolghan bolatti. lekin allah taala uninggha shuni pilanlighudek eqil bermidi. netijide xuddi «quran kerim» xewer bergendek kapir peti oldi.

 uningdin bashqa «quran kerim» de shundaq ajayib ishlarning meydangha kelidighanliqidin xewer berilgen bolup, «quran kerim» nazil bolghan zamanlarda biraw bu ishlar toghruluq eghiz achsa u choqum sarang dep eyiblengen bolatti. emma zamanlarning otushi bilen burunqilarning eqli yetmigen bu ishlarning beziliri ilim –pen tereqqiy qilghan we eqillar yetilgen bu dewrde meydangha chiqmaqta. bu ish ta qiyametkiche shundaq dawamlishidu.

«quran kerim» ning tedrijiy nazil qilinghanliqi

«quran kerim» ning biraqla nazil qilinmastin, az _ azdin, parche _ parche nazil qilinghanliqining hekmiti we sir _ esrarliri nahayiti kop. allah taala bularning bezisini ochuqlighan. peyghember eleyhissalamning konglini tinchlandurush we iradisini kucheytish, uning qewmidin yetken eziyetlerge teselli berish. uni dewet yolidiki japa _ musheqqetlerni sewrchanliq bilen qobul qilishqa undesh, burunqi peyghemberlerning beshigha kelgen qiyinchiliqlarni hekaye qilip berish arqiliq kuchluk bolushqa teshebbus qilish, uninggha allah taalaning yardem qilidighanliqi we eng chong nusret ata qilidighanliqigha wede qilish arqiliq uning qelbini mustehkemlesh... qatarliqlardur.

 buningdin bashqa, «quran kerim» ning az _ azdin nazil qilinghanliqi peyghember eleyhissalamning uni yadliwelishi uchun ongay idi. «quran kerim» ning az _ azdin nazil bolghanliqini musulmanlarning ayetlerni derhal yadliwelishi we bu ayetlerde korsitilgen ehkamlarni turmushigha toluq tetbiqlashni oginishi uchun ongayliq yaritip beretti. musulmanlar otturisida yuz berip turidighan ishlar heqqide allah taalaning belgilimilirini bayan qilip berish, peyghember eleyhissalamdin soralghan soallargha jawab berish qatarliqlarning hemmisi «quran kerim»ning tedrijiy nazil bolushini teqezza qilatti.

ayet we surilerning tertipi

«quran kerim»diki ayet we surilerning tertipi ularning nazil bolush tertipi boyiche emes, belki jibrilning peyghember eleyhissalamgha ayet we surilerning orunlirini korsitip berishige asasen retlengen. shunga fatihe surisi «quran kerim»ning eng beshigha orunlashturulghan bolsimu, u deslep nazil bolghan sure emes. belki eng deslep nazil bolghini eleq surisi bolup, u «quran kerim»ning 30 _ parisigha orunlashturulghan.

jibrilning peyghember eleyhissalamni quran oqutushi
jibril eleyhissalam her yili ramizan eyida peyghember eleyhissalamgha quranni bir qetim bashtin axirghiche oqup berip, andin yene peyghember eleyhissalamdin bashtin axir tingshaytti. peqet peyghember eleyhissalam wapat bolush aldidiki ramizan eyida, uninggha «quran kerim»ni ikki qetim oqup berip, ikki qetim tingshighan. hezriti aishe reziyellahu enha riwayet qilghan bir hediske kore, peyghember eleyhissalam soyumluk qizi fatime reziyellahu enhagha: «jibril manga quranni her yili bir qetim oqup beretti, bu yil ikki qetim oqup berdi, buningdin ejilimning yeqinliship qalghanliqini seziwatimen» degen ([24]).

«quran kerim»ning saqlinishi

allah taala samawi kitablarning axirqisi bolghan «quran kerim» ni muhemmed eleyhissalamgha nazil bolghan peti saqlashning putun shert _ sharaitlirini we seweblirini toluqlap bergen. muhemmed eleyhissalam uni nazil bolghan peti saqlap, awwalqi musulmanlargha salamet yetkuzgen. shunga «quran kerim» herqandaq bir ozgertish, almashturush we burmilashlardin putunley saqlinip, bizlergiche oz peti bilen yetip kelgen yegane kitabtur.

peyghember eleyhissalam bilen sahabilerning «quran kerim»ni nazil bolghan peti saqlash ishidiki hoshyarliqi we chekige yetken ehtiyatchanliqi dunya tarixida misli korulmigen bir ehwal. buninggha musulman emes ilim ehlilirimu guwah.

sheksizki, «quran kerim» yadqa elish we yezip qaldurushtin ibaret ikki yol bilen saqlinip kelgen. peyghember eleyhissalam «quran kerim»din nazil bolup turghan ayet we surilerni shu waqitning ozidila sahabilergha yadqa aldurush we terilerge, xorma yopurmaqlirigha yazdurush arqiliq saqlap kelgen.

peyghember eleyhissalam ayetlerni nazil boluwatqan peytning ozidila yadqa eliwelishqa nahayiti zor ehmiyet beretti, hetta jibril uninggha oqup beriwatqan ayetlerni untup qelishtin ensirep shu lehzining ozide yadliwelishqa aldirap tilini midirlitatti. shunga allah taala peyghember eleyhissalamni uning «quran kerim» ayetlirini untup qalmaydighanliqi we ularni uninggha toluq ogitip toplap beridighanliqini uqturup uning konglini munu ayet bilen xatirjem qilghan: ﴿ lَa tُحَrِّkْ bِهِ lِsَanَkَ lِtَعْjَlَ bِهِ . إِnَّ عَlَyْnَa jَmْعَهُ oَqُrْآَnَهُ . fَإِذَa qَrَأْnَaهُ fَatَّbِعْ qُrْآَnَهُ . ثُmَّ إِnَّ عَlَyْnَa bَyَanَهُ ﴾ yeni ﴿ (i peyghember! sanga wehyi nazil boluwatqan chaghda) uni esingge eliwelishqa aldirap tilingni midirlatma. chunki u wehyini (sening dilinggha) toplash we uni sanga oqutush bizning ishiimizdur. shunga, biz uni (sanga jibril arqiliq) oqup bergende, sen uni (jim turup) anglighin. andin uni chushendurup berishmu bizning ishimizdur﴾ ([25]).

buningdin bashqa, yene kelip, jibril eleyhissalam nazil bolup bolghan ayetler we surilerni her yili ramizan eyida peyghember eleyhissalamgha bashtin axir bir qetim oqup berip, andin yene uningdin tingshaytti. peyghember eleyhissalam wapat bolushi aldidiki ramizanda jibril «quran kerim»ni uninggha bashtin axir ikki qetim oqup berip, yene uningdin tingshighan.[26]

demek, peyghember eleyhissalam «quran kerim»ni tekrarlashqa we uni pishshiq yadliwelip, oz peti saqlash ishigha intayin zor ehmiyet beretti. shunga kechiliri tehejjud namazliridimu, hetta jihad meydanliridimu «quran kerim» aghzidin chushmeytti.

peyghember eleyhissalam «quran kerim» ayetliridin nazil bolghanlirini oz waqtidila sahabilergha yadqa alduratti, ulargha «quran kerim»din sawaq beretti we yadlash usullirini ogitetti, sahabilermu «quran kerim»ni yadlash ishigha pewquladde zor ehmiyet bergenliktin, hemishe peyghember eleyhissalamning yenidin ayrilmay, az _ azdin nazil bolup turghan ayetlerni tizla yadliwalatti we yadlighan ayetlerning korsetmilirini kundilik turmushida we hayatning hemme saheliride emeliyleshturup mangatti. ular «quran kerim»ni yadlash ishida bir _ biri bilen beslishetti, kechiliri mesjidlerge kiriwelip bes _ beste quran yadlaytti, yadlap bolghanlirini tekrarlaytti, hetta kechiliri medine munewwerediki mesjidlerdin «quran kerim» tilawiti anglinip turatti.

allah taala ilgiriki peyghemberlerge kopligen kitablarni nazil qilghan bolsimu, ulardin birinimu kishiler yadlap baqqan emes. hetta otmushlerde «tewrat» bilen «injil»larni herqandaq bir awam oquyalmaytti, peqet olimalirila oqup menisini chushendurup beretti. chunki u waqitlarda yadlash uyaqta tursun, alimlardin bashqa xet oqushni bilidighanlarmu yoq deyerlik idi. emma «quran kerim»ni peyghember eleyhissalamdin bashlap sahabilerning mutleq kop sanliqi yadisigha biletti. bir qetimliq urushta 70tin koprek qariyning shehit bolghanliqimu shu waqitta qariylarning koplikidin derek beridu.

hemmige melumki, dunya tarixida «quran kerim»din bashqa birer kitabni bunchilik zor ehmiyet berip yadqa elish korulup baqmighan bir ish. buningdiki seweb shuki, allah taala «quran kerim»ni taqiyametkiche ozi muhapizet qilip saqlashni oz ustige elish bilen bir waqitta, bu «quran kerim»ni saqlashning seweblirini we turtkilirini yaritip bergen. u bolsimu, «quran kerim»ni yadlashni eng shereplik ibadet qataridin sanap, musulmanlarning dilida uni yadlash otini yandurghanliqi we uni yadlashni asanlashturup bergenliki hemde oz waqtida yezip saqlashning putun imkaniyetlirini yaritip bergenliki idi. ﴿ oَlَqَdْ yَsَّrْnَa alْqُrْآَnَ lِlذِّkْrِ fَهَlْ mِnْ mُdَّkِrٍ﴾ yeni ﴿ heqiqeten biz bu quranni oqush we yadlash uchun asan qilip berduq, (uningdin) wez _ nesihet alghuchi barmu?﴾ ([27]). melumki, «quran kerim»din bashqa hechqanda bir samawi kitabni yaki hedisni yadlighangha yaki oqughangha sawab wede qilinghan emes, belki emel qilghanghila sawab berish wede qilinghan. peyghember eleyhissalamning zamanidin ta hazirghiche dunyada qariylar uzulup qalmighanliqi uchun hechkim «quran kerim»ge birer herp chaghliq ozgertish kirguzelmeydu. «quran kerim»ni hazir musulman emes xelqlermu musulman emes doletlerde her xil menpeetler yuzisidin neshir qilip tarqitip keliwatqan bolsimu, uninggha birer herp chaghliq ozgertish kirguzelmigen.

«quran kerim»ning toplinishi

 «quran kerim» birinchi xelipe ebu bekri siddiq reziyellahu enhuning dewride, peyghember eleyhissalamning wapatigha bir yilmu toshmighan waqit ichide, yeni hijriyening 12 _ yili (631 _ miladi) yemame urushidin keyinla resmiy kitab sheklide toplanghan.

bu pikirni omer ibni xettab reziyellahu enhu tunji bolup otturigha qoyghan, andin sahabilerning olimaliri bu ishqa hemme birdek ittipaqqa kelgen. «quran kerim»ni kitab sheklide toplap chiqish ishini zeyd ibni sabit bashchiliqidiki bir turkum sahabiler ustige alghan. ular eyni waqitta «wehyi katipliri» yeni (wehyini yazghuchilar heyiti)ning ezaliri idi.

«wehyi katipliri» heyiti

zeyd ibni sabit reziyellahu enhu peyghember eleyhissalamning mexsus katibi we «wehyi katipliri» heyitining reisi bolup, qariylarning eng serxili, pewquladde zerek, hushyar we este tutush qabiliyiti alahide yuqiri kishi idi. shu sewebtin awwal peyghember eleyhissalam, uningdin keyin xelipiler u kishini ozliri uchun mexsus katib qilip ishletken. zeyd ibni sabit jibril peyghember eleyhissalamgha «quran kerim»ni eng axirqi qetim bashtin axir oqup berip, yene uningdin tingshighanda peyghember eleyhissalamning yenida hazir bolush sherepige nail bolghan, ishenchlikliki, ehtiyatchanliqi we teqwaliqi bilen peyghember eleyhissalamni qayil qilghan sahabilerning biri idi.

 

«wehyi katipliri» heyitining «quran kerim»ni toplashtiki usuli

zeyd ibni sabit bashchiliqidiki«wehyi katipliri» heyiti ezaliri «quran kerim»ning ayet we surilirini toplap kitab haligha kelturushte dunyada misli korulmigen eng ilghar we eng ishenchlik usulni qollanghan bolup, «wehyi katipliri» heyitining ezaliri terilerge, siliq tashlargha, xorma derixining qowzaqlirigha we yopurmaqlirigha, shundaqla sungeklerge yezilip peyghember eleyhissalamning oyide saqlanghan «quran kerim»ning ayet we surilirini shu waqittiki qariylarning yadlighanlirigha birmu bir selishturup, her bir qariydin tingshighan ayetlerdin her bir ayetning toghriliqigha we peyghember eleyhissalamning oyide yezip saqlanghan ayetlerdin her bir ayetning peyghember eleyhissalamning huzurida yezilghanliqigha ikki guwahchining guwahliqini elishni shert qilghan. ular her bir ayet ustide alahide toxtilip uning peyghember eleyhissalamning huzurida, uning dep berishi bilen yezilghanliqigha eng az degende ikki guwahchini qesem qilduratti, andin shu ayetning ozini qariylardin tingshap koretti, qariylarning oqughini bilen yezilip saqlanghini eynen chiqsa, andin uni resmi «quran kerim» ayetliri qataridin sanap toplap mangatti.

 shundaq qilip, ular «quran kerim»ning ayet we surilirini peyghember eleyhissalam oz waqtida retlep qoyghan tertip boyiche intayin ehtiyatchanliq bilen tizip chiqip, «quran kerim»ni hazirqi kitab haligha kelturgen.

«wehyi katipliri»ning «quran kerim»ni toplashta bundaq ehtiyatchanliq bilen bilen ish korushige turtke bolghan amil shuki, «quran kerim» allah taalaning sozi, uni allah taaladin nazil bolghan we peyghember eleyhissalamdin tapshurup alghan peti musulmanlargha yetkuzush hem shereplik hem xeterlik bir mejburiyet idi. «quran kerim»ni toplighan «wehyi katipliri» heyitining ezaliri buni nahayiti obdan biletti. ular bu ishta qilche sewenlik otkuzushning allah taalagha we muhemmed eleyhissalamgha qilinghan eng chong xiyanet hesablinidighanliqini, nawada qilchilik sewenlik otulse, xuddi ilgiriki yehudiy, xiristiyan alimlirigha oxshash ozlirining ilahiy kitablirini ozgertiwetip ta qiyametkiche allahning we xelqning aldida lenetkerdi bolup qelish xewpini elwette hes qilatti we yaxshi biletti.

 

«wehyi katipliri» heyitining ezaliri          

peyghember eleyhissalamning waqtida wehyilerni yezip qaldurushqa we keyinche «quran kerim» ayetlirini toplashqa belgilengen «wehyi katipliri» heyitining ezaliri sahabilerning eng mukemmel qariyliridin tallap chiqilghan eng teqwadar, eng alim, eng hoshyar we eng ehtiyatchan shexslerdin teshkillengen guruppa idi. «quran kerim»ning putun ayetlirini jemlep, ularni kitab haligha kelturush ishigha saq bir yil ketken. sahabilerning mutleq kop sanliqi «quran kerim»ni yadqa biletti. shunga ular oz waqtida «quran kerim»ni kitab sheklide toplap oqushqa zor ehtiyajliq emes idi. chunki eghizdin _ eghizgha yotkilip yurgen «quran kerim» ayetliri hetta uni yadqa almighan sahabiler uchunmu tonushluq idi. peyghember eleyhissalam wapat bolghan yili islam dinini yoq qilish pilani bilen otturigha chiqqan murted ereb qebililiri bilen bolghan, tarixta «yemame urushi» dep atalghan urushta sahabilerdin kop kishining shehit bolghanliqi, hetta qariylardin bu bir qetimliq urushta 70tin koprek kishining shehit bolghanliqi seweblik musulmanlar «quran kerim»ni yadlighan qariylar tugep ketse uning bezi ayetlirining qelblerdin ochurulup ketish xewpini hes qilghan. shundaq qilip sahabiler qariylarning tugep ketishi bilen «quran kerim»ning qelblerdin koturulup ketishidin ensirep, peyghember eleyhissalam ozi retlep qoyghan ayet we surilerni shu tertipi boyiche kitab haligha kelturup toplash qararigha kelgen.

 

 «quran kerim» nusxilirining kopeytilishi

«quran kerim» hijriyining 25 _ yili (645 _ miladi) uchinchi xelipe osman ibni effan reziyellahu enhuning dewride, uning mexsus permani bilen nusxilandurup kopeytilgen. «quran kerim» ni nusxilandurup kopeytish pikrini qariylarning peshiwasi huzeyfe ibni yeman reziyellahu enhu otturigha qoyghan bolup, bu pikirni xelipidin bashlap putun olimalar qollighan. «quran kerim»ni herbir qariyning ozi mensub bolghan shiwide oqushi we herbir qariyning ozi oqughan shiwini hemmidin ewzel sanishi netijiside chiqqan ixtilapni yoq qilip, «quran kerim»ni hemme bir xil qiraet we bir xil shiwide oqushini emelge ashurush meqsiti bilen uni birla qureysh shiwiside nusxilap, herqaysi islam ellirige bir nusxidin ewetken.

«quran kerim»ni nusxilandurush usuli

«quran kerim»ni nusxilash ishini «wehyi katipliri» heyitining reisi zeyd ibni sabit, abdulla ibni zubeyr, seid inbi as, abdurahman ibni haris qatarliq qariy sahabiler ustige alghan. «quran kerim»ni nusxilandurushqa belgilengenler birinchi xelipe ebu bekri reziyellahu enhuning zamanida toplanghan «quran kerim» nusxisini peyghember eleyhissalamning ayali hefse reziyellahu enhaning oyidin sorap elip kelip, nusxilarni «quran kerim»ning mushu nusxisigha asaslinip nusxilandurghan, andin esli nusxini yene hefse reziyellahu enhagha qayturup berip, yengi nusxilardin birini xelipe osman reziyellahu enhu oz yenida elip qelip qalghanlirini islam elliridin her birige bir nusxidin bir qari bilen qoshup ewetip bergen we her jayda «quran kerim»ning mushu nusxisini oqush toghruluq mexsus perman chiqarghan. andin mushu qetim nusxilargha kopeytkendin bashqa quran dep sanalghanlarning hemmisini koydurup tashlighan.

uchinchi xelipe osman ibni affan reziyellahu enhuning zamanida nusxilandurghan «quran kerim» zamanimizda dunyaning herqaysi jaylirida oquluwatqan «quran kerim»ning ozidur. bu nusxa «mushef osmani» (osmaniy quran) dep atilip kelmekte. osman ibni affan reziyellahu enhuning zamanida kopeytilgen «quran kerim» nusxiliri besh idi degenlermu we alte idi degenlermu bar. emma xelipe osman reziyellahu enhuning misir, behreyn, yemen, mekke, besre qatarliq sheherlerge birdin «quran kerim»ni birdin qari bilen qoshup ewetkenliki eniq.

hezriti osman zamanidiki quranning qolyazma nusxiliri       

hezriti osman zamanida toplinip we herqaysi islam ellirige ewetilgen «quran kerim»ning shu waqittiki esli nusxilirining kopinchisi zamanning otushi bilen yoqap ketken. emma shu waqittiki qolyazma nusxilardin biri hazir medine munewwere shehiride, yene biri turkiyining istanbul shehiridiki topqapi sariyi «muqeddes amanetler muziyi»de, yene bir nusxisi ozbekistan jumhuriyiti «musulmanlar idarisi»ning kutubxanisida, tamgha ornitilghan mexsus eynek sanduqning ichide saqliniwatqanliqi melum.

ilgiriki ereb elipbesi

ilgiri ereb elipbesidiki herpler chekitsiz yezilatti. mesilen: (b, t, ث, y, n), (j, ح, x), (d, ذ), (r, z), (s, sh), (ص, ض), (ع, gh), (ط, ظ), (f, q) qatarliq herplerni bir _ biridin ayrip turidighan chekitler yoq idi. lekin erebler aditi boyiche bu chekitsiz herplerning qaysisi (b), qaysisi (t) we qaysisi (ث) ikenlikini sozning bash _ axirigha qarapla, hechbir qiyinchiliq hes qilmastin biliwalatti we toghra oquytti. shunga peyghember eleyhissalamning zamanida «quran kerim» ayetlirining oqush belgilirini bekitishke hajet yoq idi.

peyghember eleyhissalam alemdin otup qisqa waqit ichidila, islam dini ereb emes qewmler arisigha keng tarqilishqa bashlighan. her xil milletlerning islam dinigha kirishi bilen ularning «quran kerim»ni oqushqa bolghan zor ehtiyaji ereb emes qewmlerning ereb tilini toghra oqushi uchun mexsus qaide belgileshni teqezza qilghan idi. chunki erebler oz tilida nazil bolghan bu «quran kerim»ning herplirini bir _ biridin perqlendurup, toghra oqup keteligen bilen, ereb emes milletler uni ereblerdek oquyalmaytti.

«quran kerim»ge oqush belgilirining qoyulushi

ereb tilining grammatika qaidisini we «quran kerim» ayetlirining oqulush belgilirini tunji qetim tuzup chiqqan adem tabiin olimaliridin ebuleswed dueliy (606 _ 688m) degen kishi bolup, u totinchi xelipe hezriti eli ibni ebu talib (601 _ 660m)ning emri bilen bu ishni bashlap, herplerning fethe (_َ ), kesre (_ِ ), damme (_ُ) qatarliq heriketlirini chekitler bilen ayrighili bolidighan qilip chiqqan. fethe alamitini herpning ustige bir chekit qoyush bilen, kesre alamitini herpning astigha bir chekit qoyush bilen, damme alamitini herpning otturisigha bir chekit qoyush bilen, sukun alamitini ikki chekit bilen ayriwalghili bolidighan qaidini tuzup chiqqan.

 ereb herplirining chekitlirining ijad qilinishi

ereb herplirining chekitliri we belgilirini tunji bolup ijad qilghan alim xelil ibni ehmed el ferahidi (718 _ 790m) degen kishi bolup, u herplerning chekitlirining ornigha hazirqi fethe (_ ), kesre (_ ), damme (_ ) belgilirini qoyup teximu roshen, teximu puxta usulni ijad qilghan. u yene hemze, shedde we bashqa belgilerni tuzup chiqqan. keyinche ereb tilining sintaksis qaidisini tuzup chiqqan. shuningdin keyin ereb tilining oqush qaidiliri, herplerning belgiliri we heriketliri muqimliship, «quran kerim» ayetlirining xet uslubi kundin _ kunge korkem we chirayliq halgha kelip, tedriji halda tereqqiy qilip berip eng axirqi kamaligha yetken.

 «quran kerim»ning hazir biz oquwatqan shekli hijriye 3 _ esirde barliqqa kelgen bolup, shuningdin beri shu peti dawamliship kelmekte.

«quran kerim»ning resmiy metbede neshr qilinish tarixi

 «quran kerim»ning resmiy metbede neshr qilinghan tunji neshri 1538 _ yili italiyede besip chiqilghan bolup, shuningdin keyin 1694- germaniyede, 1728 _ yili turkiyede, 1787 _ yili rusiyening sant ptirburg shehiride, 1802_ hindistanda, 1834 _ yili gollandiyede, 1848 _ yili tataristan paytexti qazan shehiride, 1823 _ yili misirda, 1949 _ yili mekkide besilip tarqitilghan. emma bizning uyghur diyarimizda 12 _ esirde «quran kerim»ning tunji terjimisi otturigha chiqqan bolsimu, «quran kerim»ning resmiy metbede besilishi 20 _ esirdila emelge ashqanliqi sozlinidu.

 

«quran kerim»ni neshr qilish akademiyisi
 

«quran kerim» hazirghiche, hindistan, misir, turkiye we bashqa kopligen doletlerde, hetta yaponiye, junggu, moskwa we italiyelerge oxshighan musulman emes memliketlerdimu neshir qilinip, tarqitilip keldi. keyinki waqitlarda seudi erebistanida «quran kerim»ni bir xil shekil we bir xil xet nusxisi bilen besip uni putun dunyada omumlashturush meqsiti bilen seudi erebistanining sabiq padishahi merhum fehd ibni abduleziz oz namidin medine munewwer shehiride «‹quran kerim›ni neshr qilish akademiyisi» qurup chiqishni qarar qilghan we axir uni qurup chiqqan. chunki medine munewwere shehiri «quran kerim» nazil bolup tamamlanghan we ayetliri toplinip, dunyaning herqaysi jaylirigha tarqalghan mubarek jay idi.

mezkur akademiyening tesis qilinishi

   1984- yili 30- oktebir kuni «‹quran kerim›ni neshr qilish akademiyisi»ning echilish murasimi otkuzuldi. bu akademiyining binasi islam medeniyitini eks etturgen, nahayiti korkem hem zamaniwiy shekilde qurup chiqilghan. u medine munewwere shehirining tebuk yoligha jaylashqan bolup, 250 ming kwadrat metir kolemge ige. bu akademiyide alimlar, qariylar, xettatlar, ishchilar bolup jemiy 900 ge yeqin adem ishleydu. bu akademiye yiligha 30 milyondin koprek quran besip chiqish qudritige ige bolup, her yili 10 milyon etrapida quran besip chiqarmaqta.

 buningdin bashqa, tepsir we «quran kerim»ning her xil tillargha terjime qilinghan terjime nusxilirini besip tarqitishtin tashqiri seudi erebistani we islam dunyasidiki meshhur qariylarning awazliri bilen oqulghan «quran kerim» pilastinkilirini neshr qilip tarqitidu.

«‹quran kerim›ni neshr qilish akademiyisi»de hazirghiche ispaniye, germaniye, ingiliz, hindonuziye, uyghur, qazaq, xenzu, rus, urdu, pars, pashtu, turk, tayland, somali, fransuz, keshmir, kuriye, milibari, hewsa, borma, grek, zulu, bosna qatarliq 30din koprek tilda «quran kerim» terjimiliri besilip tarqitilghan.

quran emel qilish uchun nazil bolghan kitab

allah taala «quran kerim»ni uning oqush qaidisige riaye qilghan halda toghra oqup, menisini toghra chushinip, meqset we ghayilirini bilip, bizdin telep qilghini boyiche emel qilish uchun nazil qilghan. «sanga bu mubarek kitabni ayetlirini tepekkur qilsun we eqil igiliri wez _ nesihet alsun dep nazil qilduq»[28]. epsuski, musulmanlarning «quran kerim» bilen bolghan chong alaqisi uni tilawet qilishtin ibaret bolup qalghan. ular «quran kerim»ni uning menisini tepekkur qilip, oylap, meqsetlirini chushinip emel qilishning wesilisi qilmastin, belki uning tekistini tilawet qilishqila kupaye qilidighan bolup qalghan.

ibnii mesud reziyellahu enhu mundaq degen: «allah quranni uning rohi boyiche emel qilish uchun nazil qilghan tursa, kishiler uni tilawet qilishni emel saniwaldi». fuzeyl ibni iyaz mundaq degen: «quran emel qilish uchun nazil bolghan bolsimu, kishiler uni tilawet qilishni emel dewalghan». musulmanlar quranning lewzi bilenla meshghul bolup qelip, uning menisige ehmiyet bermigenliktin, ular ozlirining izzet _ abruyining, kuch _ quwwitining we qed koturshining menbesidin mehrum qalghan. ular shundaq qilip yolini yurutidighan chiraqni oz qoli bilen ochurup qoyghan. netijide, bashqilarning sayisida, ularning rehim _ shepqitige tayinip hayat kechuridighan, qedir _ qimmitini we etibarini yoqitip qoyghan bir ummetke aylinip qalghan. otmushlerde dunyani sorighan seltenetlik musulmanlar bugunki kunde bashqilarning seltenitige beqinidighan bolup qalghan. ularni eslidiki seltenitige we izzet _ abroyigha erishturidighan sehirlik kuch ularning qolida bar. emma ular uning lewzini tilawet qilishqa kupaye qilip, menisige ehmiyet bermigenliktin, uning kuchidin paydilinalmay kelmekte.

 «quran kerim» tilawet qilinidighan yegane kitabtur

«quran kerim» menisini bilmisimu oqusa sawab bolidighan yegane kitabtur. bu «quran kerim»ning ulughliqi sewebtindur. peyghember eleyhissalam «allahning kitabidin bir herp oqughan kishi bir sawabqa erishidu, bu bir sawab on hessige kopeytip berilidu. ‹elif, lam, miym›ni bir herp dep hesablimaymen, belki ‹elif› bir herp, ‹lam› bir herp, ‹miym› bir herptur»([29]) dep korsetken. emma ilgiriki «tewrat», «injil» we «zebur» qatarliq samawi kitablarning hechqaysisini tilawet qilghangha sawab wede qilinmighan, hetta peyghember eleyhissalamning hedislirinimu oqughangha sawab wede qilinghan emes, peqet emel qilghan sawab berilidu. 

quran oqushtin asasliq meqset uningdin tesirat elishtur

quran oqughanning paydisini mushu dunyada korey degen adem choqum uni uningdin tesir alghudek derijide wayigha yetkuzup tilawet qilishi kerek. hazirqi musulmanlar hemmidin bek quranning tesirige muhtaj. uning mojizilirining eng serxili kishilerning qelbige tesir qilip, uni ozige qaritish mojizisidur. shu sewebtin oz waqtidiki ereb mushrikliri tewelirini quranni anglap qelishtin tosqan. biz «quran kerim»ning hayatimizni tuptin ozgertiweteleydighan derijidiki zor tesirige erishelmestin, uni qanchilik kop tilawet qilsaqmu uningdin kozligen paydini alalmaymiz. chunki awwalqi musulmanlarni ghelibige erishturgen nerse «quran kerim»ning tesiri idi. shunga «quran kerim»ni tilawet qilishtin birinchi meqset uningdin tesirat elishtin ibaret bolushi lazim.

quranning tesirini qolgha kelturush uchun uni  az bolsimu her kuni tilawet qilip turushni adet qilish, tilawet qilghanda, tinch orunni tallap, ozige anglanghudek miqdarda awazni chiqirip, aldirimay, menisini chushinip oqush lazim. imkanqeder quranni yighlap turup oqush tolimu yaxshidur. chunki mundaq qilish hessiyatni orlitish, dilni yumshitish roligha ige. birer ayettin tesirat hasil qilghan waqtimizda, shu ayetni qayta-qayta oqushimiz lazim. peyghember eleyhissalamning )eger ulargha azab qilsang, ular sening bendiliringdur. eger ulargha meghpiret qilsang, sen ghalibsen, hekmet bilen ish qilghuchidursen([30] degen ayetni tehejjud namizida bir keche tekrarlap chiqqanliqi riwayet qilinghan.

quranni oqush, yadilash, menisini chushinish, uni bashqilargha ogitish we uning ehkamlirini oginish hem emel qilish bilen shughullanghuchilar insanlarning eng saadetmenliri we eng serxilliridur. peyghember eleyhissalam: «silerning eng yaxshiliringlar quranni ogengen we ogetkenlerdur»([31]) dep korsetken.

musulmanlarning shan – sheripi quran bilendur

allah taala «quran kerim»ning musulmanlar uchun bext _ saadetning menbesi bolghinidek, ularning  shan _ sheripning we izzitining menbesi ikenlikini bayan qilip mundaq degen: )heqiqeten silerge silerning shan_ sheripinglarni oz ichige alghan kitab (quran)ni nazil qilduq. eqlinglarni ishletmemsiler? ([32].

  awwalqi musulmanlar barche kuchini «quran kerim»din alghan. ular «quran kerim»ning neme meqset bilen nazil bolghan kitab ikenlikini tonughan we uning rohi boyiche emel qilghan. shunga ularning seltiniti qisqighine waqit ichide ereb yerim arilidin halqip, uch qitege yotkelgen. ular dunyada adalet bilen heqqaniyetni omumlashturghan idi.

emma epsuski, islamning altun dewrliridin keyinki we hazirqi musulmanlarda «quran kerim» hazir we ghaib halette bolup qalghan. hazir deginimiz «quran kerim»ning musulmanlarning qolida, qariylarning dilida bar ikenlikini, ghaib deginimiz «quran kerim»ge emel qilishning yoqalghanliqidin uning rohining, mojizisining we hayattiki bashlamchiliq rolining bizning hayatimizda yoqalghanliqini ipadileydu. emeliyette, biz musulmanlar quran oqup sawab tepishqa kupaye qilip, ozimizni chong sawabliq ish qilghanlar qatarida sanap keliwatimiz.

ellame muhemmed ghezzaliy mundaq degen: «biz quranni hayatimizda heriketlinip turidighan energiyege aylandurishimiz lazim. emma uni oylerde, dukanlarda we ish orunlirida saqlap tewerruk qilishqa yaki quranni echip bir yaki ikki ayet oqupla yepip qoyushqa bolmaydu»[33].

   toghra, quranni oqup qoyghan bilenla ish putmeydu, mesile hel bolmaydu we meqset ada bolmaydu. chunki ereb tilidiki«tilawet» sozi «tَli, yَtْlُo» degen soz yiltizidin chiqqan bolup, menisi dawamlashturush, arqisidin yurush degenni bilduridu. ereb tilida, biraw yene birining arqisidin egiship mangghanni «ytlo» deydu. demek, quran tilawet qilish degen bir qanche ayet yaki bir qanche surini oqup qoyush emes, belki oqughanning menisini bilip, rohigha emel qilishni dawamlashturush, quranning korsetmiliri boyiche ish korushtin toxtap qalmasliq degenni ipadileydu.

imam hesen benna mundaq degen: «quran yuqiri upuqtin muhemmed eleyhissalamning qelbige tumar qilip esiwelish yaki mazar beshida oqush yaki musibetlerde tilawet qilish yaki qariylarning dilida, yaki kitab halitide saqlash yaki ozini yadlap ehkamlirini tashlap qoyush uchun nazil bolghan kitab emes, belki u insaniyetni bextlik hayatqa bashlash uchun nazil bolghan kitabtur. )silerge allah teripidin nur we roshen kitab keldi. allah shu kitab arqiliq raziliqini tiligenlerni salametlik yollirigha yetekleydu, iradisi boyiche ularni (kufrining) qarangghuluqidin (imanning) nurigha chiqiridu we ularni toghra yolgha hidayet qilidu([34]. 

«awwalqi musulmanlar «quran kerim»ning pezilitini bilgen. shunga ular uni hayatining desturi we qanun _ tuzumlirining menbesi, qelbining nuri, ibadetlirining asasliqi qiliwalghan. ular «quran kerim»ni chushinip oqush we menisige emel qilish uchun uninggha qelbini achqan, uning ulughwar hewzi kewsiridin qanghuche ichken, shuning bilen rohini sugharghan. shunga allah taala ulargha dunyaning seltenitini ata qilghan. axirette bolsa ulargha yuqiri derijilik jennetlerni wede qilghan. epsuski, biz ulargha oxshash bolalmiduq, ularning iradisige warisliq qilalmiduq. bu sewebtin hazirqi halgha chushup qalduq. dunyaliq ishlirida ajiz, diniy ishlarda zeip bolup qalduq»[35].  

 

menbe: muhemmed yusup islam bilimliri tori 

[1] hira ghari — mekke mukerreme shehirining sherqige jaylashqan «nur teghi»ning ustide bolup, mesjidi heremdin tot kilometir kelidu, egizliki 634 metirdur.
[2] eleq surisi :1 - 5 - ayetler.
[3] wereqening 3- bowisi peyghember eleyhissalamning 4- bowisining qerindishi idi.
[4] «sehihulbuxari»1-tom, 7-bet 3 –hedis.
 ([5]) isra surisi:106 _ ayet.
[6] qiyamet surisi: 16 _ 18 _ ayetler.
[7] shura surisi:51 _ ayet.
 ([8]) nisa surisi164 _ ayet.
 ([9]) shihab quzaiyning «musned» namliq hedis toplimi115 _ hedis, 2 _ tom,185 _ bet.
 ([10]) «sehihulbuxari» 3 _ hedis, fethulbari 1 _ tom,27 _ bet.
 ([11]) «sehihulbuxari»2 _ hedis, fethulbari1 _ tom,23 _ bet.
[12] okaz _ hazirqi seudi erebistanning mekke bilen taif sheherliri otturisidiki bir jayning ismi.
[13] rum surisi:2-5 _ ayetler.
[14] shuera surisi :62 _ ayet.
[15] hijr surisi:9  _ ayet.
[16] al imran surisi: 44 _ ayet.
[17] qeses surisi: 44 _ ayet.
[18] mujadele surisi: 8-ayet.
[19] beqere surisi: 142- ayet.
[20] tewbe surisi: 95- ayet.
[21] qemer surisi: 45- ayet.
[22] qelem surisi: 16-ayet.
[23] leheb surisi.
 ([24]) «sehihulbuxari» 6285 _ hedis, fethulbari11 _ tom,94 _ bet.
 ([25]) qiyamet surisi:16 _ 19 _ ayetler.
[26] imam buxari riwayet qilghan bir hediste shundaq kelgen.
 ([27]) qemer surisi: 22 _ ayet .
[28] sad surisi: 29-ayet.

 
([29])   imam tirmizi riwayiti.
[30] maide surisi118-ayet.
([31])   imam buxari riwayiti.
[32] enbiya surisi, 10-ayet.
[33] «kyf ntعaml mع alqrآn» (qurangha qandaq muamile qilimiz?) namliq eser, 59-bet.
[34] maide surisi15-16-ayetler.
[35] «nظrat fy ktab allه» (allahning kitabi heqqide izdinish) namliq eserning 34-betidin.