nebijan tursun (tarix penliri doktori)

(aptorning « 100 yilliq uyghur tarixi romanchiliqida milliy seltenet we milliy tragediye» namliq monografiyesidin ariye)

19-esir we 20-esirning birinchi yerimidiki uyghurlarning  siyasiy qismetliri we besip otken musapiliri uyghurlar izchil we eng ehmiyet berip kelgen hem hazirmu aktip halitide turuwatqan temidur. mezkur mawzular boyiche kuchluk we qatmu-qat siyasiy senzora astida uyghur tarixi shahitlarning xeli kop sandiki eslimiliri, tetqiqatchilarning melum sandiki maqaliliri we kitabliri elan qilindi. shu qatarda yene tarixi romanchiliq uyghur edebiyatining eng muhim salmiqini teshkil qildi.

uyghur diyari we ottura asiya rayonidiki bir putun hazirqi zaman uyghur edebiyatida romanchiliq qedemliri 20-esirning bashliridin etibaren tashlanghan bolup, taki hazirghiche neshr qilinghan uyghur yazghuchilirining qelemlirige mensup barliq romanlarni 400 parche etrapida dep texmin qilish mumkin. elwette, hazirghiche bir putun uyghur edebiyatidiki romanlarning omumi tizimliki resmiy edebiyatshunasliq metodi bilen turlerge ayrip, ilmi we eniq rewishte turghuzulmidi. emma her xil tizimlash xarakteridiki emgekler qilinip, bezi oxshimighan we her xil sanliq melumatlar elan qilindi. deslepki qedemde enwer hoshur, 1974-2003-yilliri arisida neshr qilinghan romanlardin 166 ni[1], sadir tursunniyaz udunluq 2013-yilighiche bolghan ariliqta neshr qilinghan 270 romanni tizimlighan[2]. emma, polat amannuri 2011-yilighiche neshr qilinghan romanlarning 250 parchidin eship ketkenlikini korsetse[3], abdureshit muhemmedimin uyghur romanlirining 2011-yilighiche 300 parchigha yetkenlikini qeyt qilidu[4].

qazaqistan, qirghizistan we ozbekistan qatarliq ottura asiya jumhuriyetliridiki uyghur edibliri teripidin neshr qilinghan romanlarning eniq sanimu turghuzulmighan bolup, elwette sowet ittipaqi dewride hemme nerse hokumetning pilani we chiqimi boyiche neshr qilinghanliqi uchun romanlarning sani bek kop bolmighan, asasiy jehettin sowet ittipaqi yimirilgendin keyinki erkin yezish we neshr qilish dewride romanlarning sani tez ashqan. mening perizimche, sabiq sowet ittipaqi dewri we hazirqi musteqil jumhuriyetler dewride uyghur yazghuchilirining uyghur, rus, ozbek tillirida texminen 80 etrapida romanining neshr qilinghanliqini perez qilish mumkin[5].

merkizi asiya chegrasining ikki qismidiki, asasliqi almuta bilen urumchini merkez qilghan uyghur qelemkeshliri , bolupmu uyghur yazghuchiliri ozlirining eng nadir we eng salmaqliq ijadiyetlirini peqet ene shu oz millitining shanliq seltenet dewrliri, milliy azadliq kureshliri bilen uning pajielik qismetliri, tarixi qehrimanliri, kochush we bashqa mezmunlargha beghishlighan bolup, ene shu nuqtidin uyghur diyarida neshr qilinghan 270 parche etrapidiki roman ichide texminen 70 parchigha yeqini tarixi roman hesablansa[6], qazaqistan, qirghizistan we ozbekistanlarda neshr qilinghan romanlar arisida 40 parchigha yeqini oxshashla tarixi roman hesablinidu[7].

tarixi mawzular bir putun uyghur edebiyatidiki daimliq intilishchan , muhimliqi yuqiri we oqurmenliri eng kop, xelqni oz qismetliri heqqide tepekkur qilishqa yeteklesh ehmiyitige ige bolup keldi. bu mawzular heqqide yezilghan roman-powest , hekaye we dastanlarni sanap, her bir eser heqqide mexsus toxtilish elwette ayrim , sistemiliq we nahayiti chong emgeklerni telep qilidu.
tarixi mawzu 20-esirning bashliridin tartip taki hazirghiche bolghan uyghur edebiyatida, bolupmu uyghur romanchiliqida asasiy salmaqni igilesh bilen birge uyghur edebiyatining eng nadir nemunilik eserliri mezkur sahe arqiliq tiklengen idi. uyghur edebiyatidiki eng meshhur namayendilermu ozlirining tarixi romanliri arqiliq ozlirining uyghur edebiyati tori, uyghur oqurmenliri we xelqining qelbidiki yuksek ornini tikligen idi.

tarixi romanchiliqning qisqiche musapisi

shuni eskertish zorurki, 20-21-esir zamaniwi uyghur edebiyatida tarixi mawzugha eng burun qedem tashlighuchi yenila nezerghoja abdusemetof (1887-1951) bolup, u ozining 1921-yili neshr qildurghan «nuzugum» qissisi bilen uyghur xelqining azadliq kuresh tarixi qehrimanlirining tragediyesini molla bilal nazimning klassik dastanchiliq yoli bilen emes, belki eyni waqittiki idil-ural boyliri we ottura asiyada alliqachan bix urghan we mewe berishke bashlighan turkiy zamaniwi prozichiliq uslubi hem eqimida yorutqan idi. «uyghur balisi», yeni nezerghoja abdusemetof mezkur «nuzugum» qissisining bash qehrimani nozugumning azadliqqa we erkinlikke intilish kurishini xususen ozining eyni waqittiki sepdashliri-abdulla rozibaqiyef ( 1899-1938), ismail tahirof (1901-1938), abdulhey muhemmedi ( 1901-1937), shuningdek hazirqi zaman uyghur edebiyatidiki tunji realizmliq roman -« dolqunlar arisida» ( 1933-yili)ning aptori momin hemrayef (1907-1955 ), bir yurush powest we sheir toplamlirining aptorliri nur israyilof (1910-1937), turdi hesen (1909 -1938)we bashqa yuzligen uyghur milletperwerliri, ziyaliyliri we ediblirining «uyghuristan» azadliq ghayisi hem uyghur milliy ideologiyilik pikirliri bilen organik halda birleshturuwetken idi. shunga, nezerghoja abdusemetof oz esiride nozugumning tragediyesinila emes, belki bir putun uyghur xelqining tragediyisini, nozugumning oz ippiti we etiqadini qoghdash hem horluk kureshlirinila emes , belki mustemlike astidiki bir putun uyghur xelqining erkinlik kureshlirini hem bu kureshlerdiki ghelibiliri bilen tragediyelirining seweb-amillirini yorutush shuningdek yene eyni waqitlarda ozlirini «taranchi» yaki «qeshqerlik» degendek oz yurt kimliki bilen we yaki«musulman» dep atap, ortaq milliy idiyisi texi shekillinish we rawajlinish basquchigha kirmigen xelqni ozlirining tarixtiki seltenetlik buyuk uyghur ejdadlirining rohini urghutup, ortaq uyghur milliy ideologiyisi astida milliy azadliq kureshke atlandurush muddiasigha yetmekchi bolghan idi. otken esirning 20-30-yillirida yene ottura asiya uyghur yazghuchiliri nuzugum, sadir palwan qatarliqlarning qehrimanliq obrazlirini dramatorgiye sahesigimu muweppeqiyetlik elip chiqqan idi.

epsuski, yuqirida nami atalghan 1920-1930-yillar zamaniwi uyghur medeniyiti we edebiyatining yirik namayendilirining kopinchisi 1937-1938-yillarda stalin tuzumi teripidin rehimsizlerche tazilinip, ottura asiya xelqliri arisida medeniyet, edebiyat-senet saheside awangart kuch supitide ketiwatqan uyghur edebiyati weyran qilinip, 30 yil etrapida arqigha chekinish weziyiti shekillendi. nezerghoja abdusemetofmu stalin hakimiyitining tazilishidin qechip, ghulja yenidiki jaghistayda oz hayatini otkuzushke mejbur bolghan idi.

uyghur edebiyatini ottura asiya turkiy xelqler edebiyatidiki awangart deyishimizge asas bolidighan nuqtilardin biri shuki, hazirqi zaman uyghur edebiyatidiki eyni dewr real hayatigha beghishlanghan tunji roman, yeni yazghuchi momin hemrayefning romani«dolqunlar arisida» (1933-yili) ozbek hazirqi zaman edebiyatidiki tunji roman, yeni abdulla qadiri jolqunbay teripidin yezilghan«otken kunler»( 1925-1926-yilliri)din 7 yil keyin, ozbek edebiyatidiki ikkinchi roman «mehraptin chayan»(1929-yili)din 4 yil keyin, emma, hazirqi zaman qirghiz edebiyatidiki tunji roman, yeni makay elibayef teripidin yezilghan «uzun yol» ( 1936-yili) din 3 yil burun, qazaq hazirqi zaman edebiyatidiki tunji eng tesir qozghighan tarixi roman tusini alghan nemunilik eser, ataqliq qazaq yazghuchisi sabit muqanof teripidin yezilghan «botakoz» (1938-yili)romanidin besh yil ilgiri dunyagha kelgen idi.
uyghurlar diyaridimu 1930-1940-yillarda uyghur milliy ideologiyesini asas qilghan uyghur meripetwerlikide we uyghur edebiyatida yultuz kebi chaqnighan abduxaliq uyghur, qutluq shewqi, memtili tewpiq, lutpulla mutellip we bashqa yuzligen ziyaliylar, edibler shuningdek xoja niyaz haji, sabit damolla we bashqa minglighan siyasiy, dini erbablar, milliy azadliq heriket awangartliri oxshashla sheng shisey we gomindang hakimiyiti teripidin jazalash, yoqitish nishanigha aylanghan idi. demek, uyghurlarning qismiti her yerde oxshash boldi xalas!

20-esirning birinchi yerimida otken ene shu uyghur milletperwerliri, ziyaliyliri, edibliri we senetkarliri oz millitining otmush seltenet dewri we buyuk medeniyet nemuniliri bilen 19-esirdiki azadliq uchun elip barghan kureshliri shuningdek oz milliy qehrimanlirini xelqqe tonushturush we ularning rohini urghutushni ozlirining asasliq paaliyetliri qatarigha kirguzgen idi. shu wejidin ottura asiya we sherqiy turkistan uyghur edebiyati hem drama senitide tarixi mawzulargha daim murajiet qilindi.
melumki, sabiq sowet ittipaqi hokumranliqidiki ottura asiyada 20-esirning 60 –yilliridin tartip, bir qisim uyghur edibliri tarixi mawzulargha alahide ehmiyet bergen bolup, «sowet uyghur edebiyati » dep nam berilgen sowet ittipaqining qazaqistan, ozbekistan we qirghizistan ittipaqdash jumhuriyetlirini baza qilghan edebiyatning meshhur wekilliridin xizmet abdullin ( 1925-1989), ziya semedi ( 1914-2001), mesimjan zulpiqarof (1925-2012), jamal bosaqof ( 1918-?) , turghan toxtemof ( 1940-?) qatarliqlar baldurraq tarixi mawzulargha tutush qilip, otken esirning 60-80-yilliridila tarixi mawzularda korunerlik netijilerni yaratqan idi. tarixi mawzudiki tunji uyghur romanliri 1960-yillarda yenila urumchide emes, almutada meydangha keldi. chunki, bu waqitta uyghur diyaridiki uyghur yazghuchiliri, ziyaliyliri xitayning atalmish «medeniyet inqilabi»ning boran chapqunlirida kureshke tartilip, azab-oqubet ichide jan qayghusida yurgen bolup, 1944-1949-yilliridiki sherqiy turkistan jumhuriyiti we milliy azadliq kureshliri mezgilide jush urghan we 1950-yillirida rawajlinish basquchigha kiriwatqan uyghur edebiyati weyran qilinghan idi.

elwette, 1960-1990-yilliri arisida ottura asiya uyghur edebiyatida meydangha kelgen uyghur milliy tarixi we kuresh tarixi qismetlirining teswirliri ziya semedi, xizmet abdullin, mesimjan zulpiqarof, jamal bosaqof qatarliqlarning qelemliri astida uyghur oqurmenlirige oz otmush betliri heqqide oylinish we yengidin qelem tewritishlerge elip kelgen bolup, yusup ilyas, turghan toxtemof, exmetjan hashiri, xemit hemrayef we bashqilar ilgirikilerning izlirini chongqurlitip, oz eserlirining nadir nemunilirini uyghur tarixi musapilirigha beghishlighan idi. ularning eserliride shanliq yiraq we yeqinqi seltenetlik otmushler, milliy mewjudiyet uchun kureshler, ijtimaiy-siyasi seweblerni arqa korunush qilghan kochushler, tarixiy qehrimanlar we medeniyet namayendilirining shanliq sehipiliri hem tragediyiliri gireliship ketken idi.

elwette, tarixi tema uyghurlarning ana diyaridiki uyghur edebiyatidimu izchil eng ehmiyet berilip kelgen mawzudur. bir qisim uyghur edibliri otken esirning 40-yillirida, bolupmu 1944-1949-yilliridiki milliy azadliq inqilab dewride tarixi mawzulargha tutush qilip, milliy qehrimanlar we azadliq kureshlirini bash tema qilghan bezi poeziye we proza eserlirini meydangha kelturgen idi. 1950-yillarda bolsa ziya semedi 1944-1949-yillardiki milliy azadliq inqilab temisidiki«ili deryasi boyida» mawzuluq kino powestini yezip neshr qildurup, uyghur ediblirige tarixi mawzulargha yurush qilish yoli achqan bolsimu, emma 1958-yili bashlanghan yer milletchilikke zerbe berish herikiti netijiside tarixi mawzularda , bolupmu milliy azadliq kuresh tarixi temilirida eser yezishqa hechkimmu juret qilalmidi. tarixi mawzu boyiche qelem tewritish, bolupmu tarixi romanchiliq qedimi 1980-yillarda tashlinip, uning deslepki netijiliri otturigha chiqti.

bir qisim uyghur edibliri 1980-yillardin tartip hazirghiche uyghur xelqining qedimki we ottura esirlerdiki seltenetlik dewridin tartip, 19-we 20-esirlerdiki kuresh dewrlirigiche bolghan putun musapiler boyiche zor bir sanda tarixi roman we powestlarni neshr qildurdi. bu yerde hemmini sanimisaqmu, biraq hazirqi zaman uyghur edebiyatidiki tarixi romanchiliq sahesining wekilliri abdurehim otkur ( 1923-1995) , zordun sabir (1937-1998) , abdulla talip (1925-2005), turdi samsaq (1923-1992) , xewir tomur(1922-1992), seypidin eziz(1915-2003), abduraxman qahar, perhat jilan , memtimin hoshur, yasinjan sadiq, abduweli eli, mirzahit kerimi we bashqilarning isimlirini atap otush mumkin .

bular arisida seypidin eziz ozining«sutuq bughraxan» (1987-yili) romani arqiliq uyghurlarning qaraxaniylar sulalisining islam dinigha etiqad qilghan tunji xaqani sultan sutuq bughraxanning qaraxaniylar sulalisi hakimiyitini igilep, uni putun tarim wadisi, ili ,yettisu wadiliri we ottura asiyagha kengeygen qudretlik doletke aylandurush yolidiki herbiy-siyasiy hayatini tesirlik we tarixi chinliqqa uyghun shekilde yorutqan bolsa, perhat jilan ozining tarixi biografik esiri«mexmut qeshqeriy» (1994-yili) romanida oxshashla qaraxaniylar sulalisi mawzusi boyiche ene shu dewrning buyuk medeniyet namayendisi mexmut qeshqeriyining hayat kechurmishlirini , yene bir peshqedem yazghuchi mirzahit kerimi ikki tomluq« yusup xas hajip» (2000-yili) romani arqiliq qaraxaniylar sulalisining yene bir buyuk namayendisi yusup xas hajipning biografiyesini yaritidu. uyghur tarixi romanchiliqida yene uyghurlar seltenet dewrliri supitide hun imperiyesi, orxun uyghur qalghanliqi, turpan idiqutluqi, qaraxaniylar sulalisi chaghatay xanliqi, seyidiyeler xanidanliqi muhim ijadiyet salmiqini teshkil qilghan bolup, bu mawzuda adil abdulla begyarning«batur tengriqut» (2007-yili), mirghiyas yaqupofning«oghuzxan» (2013-yili), perhat jilanning«orxun shejerisi» (2000-yili), xizmet abdullining«otluq chember» (1988-yili), abduweli sadirofning«uyghur qaghanining olushi» (2016-yili), exmetjan hashirining«idiqut» (2003-yili) we«barchuq art tekin» (2013-yili), mirzahit kerimining«seyidxan» (1997-yili),«sultan abdureshitxan» (2000-yili), yasinjan sadiqning alte tomluq«bahadirname» , abduweli elining uch tomluq «tughluq tomurxan» , tursun yunusning«melike amannisa xenim» (1996-yili) , xemit hemrayefning«xojilarning wezipisi» (2016-yili) we bashqilarni misal qilish mumkin. bu romanlarning kopinchisi hem biografik xarakterge hem omumi dewrni yorutush alahidilikige igidur.
bulardin bashqimu yene bir qisim aptorlar, mesilen, nur rozi, ayshem exmet, yaqup ismail, tursun yunus, tursun yasin, memtimin hoshur we bashqilar 2000 –yillardin ilgiri we keyin bir qisim putun milletke ortaq we omumlashqan qehriman we medeniyet namayendiliri hem rayon xarakterige ige tarixiy shexsler heqqide bir qisim tarixi biografik romanlarnimu neshr qildurghan bolup, bularning ichide abduweli elining uch tomluq «bedolet» (1997-yili) tarixi romani 19-esirning 60-70-yilliridiki uyghur qatarliq xelqlerning azadliq kuresh qismetlirige munasiwetlik siyasiy weqelerge beghishlanghan bolsa, tursun yasinning «sadir palwan» (1997-yili) romani 1864-1867-yilidiki ili qozghilingining batur serkerdisi sadir palwangha beghishlinidu.

nur rozining «enjanbay» (2003-yili), romani bilen yaqup ismailning «nemet xelpet»(2007-yili) we abduraxman qaharning«tozumas gul»(2011-yili)romanliri 1940-yillardiki milliy azadliq inqilab dewridiki uch tarixi real shexs, yeni 1930-1940-yillardiki milliy inqilab heriketlirige aktip ishtirak qilghan shair we xelqchil zat nemet xelpet, 1945-1946-yilliri qeshqer rayonida gomindanggha qarshi kureshlerning batur jengchisi enjanbay we 1945-yilidiki milliy inqilabning batur jengchisi, 1945-yili herembagh urushida hayatidin ayrilghan shepqet hemshirisi rizwangulning biografiyelirige beghishlanghan idi. omumen, tarixi biografik romanlar uyghur tarixi romanchiliqidiki asasliq salmaqni igiligen bolup, mundaq biografik romanlarning bir qismini tarixtiki uyghur seltenetlik dewrini tikliguchi xaqanlar we nameyendiler, mutleq kop qismini yeqinqi we hazirqi zaman tarixidiki uyghurlarning milliy azadliq we horluk kureshliridiki batur, qehriman, yetekchi , milletperwer, xelqperwer we dahiy xarakterlik shexslerge beghishlanghan romanlar igileydu.

uyghur edebiyatidiki uch namayende

elwette, abdurehim otkur, ziya semedi we zordun sabirdin ibaret uch edibning merkizi asiyaning ikki qismidiki uyghur oqurmenliri birdek halda soyushke we etirap qilishqa sazawer bolghan 20-esir bir putun uyghur edebiyatidiki wekil xarakterlik tarixi bediiy romanlarning aptorliri ikenlikini, yeni hazirqi zaman uyghur edebiyatidiki yuksek namayendiler ikenlikini esletmey mumkin emes.
jezm qilishimche, merkizi asiyaning ikki qismidiki uyghur edibliri oz xelqi ichide peqet ene shu oz millitining milliy kuresh tarixi we uning ghelibiliri bilen mili siyasiy tragediyelirini yezish jehettiki yeziqchiliq talanti we qabiliyetliri bilenla dang chiqiralaydu hem xelq teripidin etirap qilishqa erisheleydu.

bu yerde misal uchun aldi bilen ziya semedini korsitip otush mumkin. 1962-yili oz wetinidin ayrilip sowet qazaqistanini yashash makani qilip tallighan we «qazaqistan xelq yazghuchisi» namigha sazawer bolghan yazghuchi, dramatorg ziya semedi ozining bir tomluq tunji romani-«mayimxan» tarixi romanini 19-esirdiki uyghurlarning ching imperiyisige qarshi azadliq heriketlirige, jumlidin qehriman uyghur qizi mayimxanning tragediyesige beghishlighan bolsa, «yillar siri» (1967-1971-1989-yilliri) tetralogiyesini 20-esirning 30-yilliridiki azadliq kuresh we siyasiy qismetler sehipilirige, «exmet ependi» (1994-yili)dilogiyesi we «gheni batur» romanlirini 1944-1949-yilliridiki ili ,tarbaghatay we altayni baza qilghan sherqiy turkistan jumhuriyitini qurghan milliy azadliq inqilabigha beghishlap, oz romanchiliq ijadiyitini inqilab rehberliridin exmetjan qasimi qatarliqlarning tragediyeliri bilen axirlashturdi.

ziya semedini «mayimxan» ( 1965-yili) romani putun sowet ittipaqining edebiyat sehnisi torige elip chiqqan , hetta mezkur roman asasida bediiy hekaye filim – « ejdiha yili» ishlinip, ziya semedila emes belki putun uyghur edebiyatining shohriti ashurulush pursitige erishilgen bolsa, «yillar siri» (1967-1971-1989-yilliri)  tetralogiyesi uning ijadiyitining kamaletke yetkenliki we ijadiyet mewisining molluqi bilen uyghur tarix romanchiliqini eng deslepki boshluqlar bilen toldurdi.
omumen, ziya semedi putun edebiy ijadiyitini uyghur xelqining 19-esirdin bashlinip, 1930-1940-yillarghiche dawamlashqan milliy azadliq heriketlirining ghelibiliri bilen tragediyelirini bir gewdige aylandurdi.

urumchide yashap ijad qilghan meshhur uyghur yazghuchisi we alimi abdurehim otkurning ( 1923-1995) 20-esirning 10-30-yilliridiki uyghurlarning azadliq heriketliri, jumlidin olkining siyasiy weqelirige ait «iz» (1985-yili ), «oyghanghan zemin»( 1988-1994-yilliri neshri) namliq tarixi romanliri 1912-yili qumulda partlighan tomur xelipe qozghilingidin taki 1937-yillirighiche bolghan ariliqtiki xoja niyaz haji ,sabit damolla, muhemmed imin bughra, mexmut muhiti, abduniyaz kamal qatarliqlar wekillikidiki azadliq heriket ghelibiliri bilen tragediyelirini , jumlidin milliy azadliq heriket rehberlirining xususiy tragediyelirini bir siziq ustige tizghan idi.

«oyghanghan zemin» trilogiyesi abdurehim otkur ijadiyitining kulminatsiyesini berpa qilish bilen birge romanni oqughan her bir uyghurgha oz qehrimanlirining ghelibiliri we tragediyeliri ,jumlidin oz milliy otmushining ghelibe betliri bilen meghlubiyet betlirining qandaq ishqa ashurulghanliqi we qandaq putulgenliki heqqide chongqur epsuslinish, tepekkur qilish, un-tinsiz yighlash we yaki ashkara nere tartish rohi ata qildi.

abdurehim otkurning«oyghanghan zemin» trilogiyesi bilen ziya semedining tetralogiyesi«yillar siri» romani ustide selishturma tehlil yurguzgende, bu ikki eserning teswirligen dewri oxshash bolup, her ikkila aptor ozliri shahit bolghan we yaki anglighan weqelerni, ozliri korgen we yaki hemsohbet bolghan shexslerni , ozliri yashighan siyasiy, ijtimaiy-iqtisadiy we medeniyet muhitini yazidu. shunga her ikkila aptorning romanlirida 1930-yillarning qehrimanliri, xainliri we jallatliri asasen degudek birdek teswirlinidu.

«yillar siri» bilen «oyghanghan zemin»ning kompozitsiyelik qurulmilirini selishturup tehlil qilghanda, her ikkila romanda asasiy siyuJet liniyisi we tarmaq siyuJetlargha ehmiyet berilgen. her ikkila romandiki merkizi, yeni asasiy siyuJet liniyisi qumul qozghilingidin tartip taki xoja niyaz haji bashchiliqidiki qozghilangchilarning qeshqerge kelip,«sherqiy turkistan islam jumhuriyiti »bilen birlishishi we uning tarmar bolushi hem xoja niyaz hajining sheng shisey bilen hemkarliship, urumchige kelip muawin reis bolush we axirida pajielik qismetke yoluqushtin ibarettur.

her ikkila roman yene kopligen tarmaq we qoshumche siyuJetlardin terkib tapqan bolup, ziya semedi we abdurehim otkur bu tarmaq siyuJetlarni orunlashturushta oz aldigha yol tutqan . mesilen, «yillar siri»diki asasiy siyuJet liniyisi xoten emirliki, qeshqer we ilidiki maarip aqartish herikiti, mexmut muhitining qeshqerdiki paaliyetliri ,ingliz jasuslirining herikiti, urumchidiki sheng shisey hakimiyitining qilmishliri we bashqilardur[8].

ziya semedining«yillar siri»diki tarmaq we qoshumche siyuJetlar abdurehim otkurning«oyghanghan zemin» romanidikidin mol we kengrek bolghan. bu hem mezkur ikki romanning hejim perqi bilen munasiwetlik bolup,«yillar siri»ning tot tomluq,«oyghanghan zemin»ning uch tomluq bolushidin ibarettur.

ziya semedi bilen abdurehim otkurning yuqirida ismi atalghan bir qatar tarixi shexslerning rohi qiyapiti, mijez xulqi, idiyiwi pikirliri hem bashqa tereplirige ait teswirliri asasi jehettin birdeklikke we yaki yeqinliqqa igidur. chunki mundaq bolushi ular ashu ozliri teswirligen shexslerning kopchiliki we dewr sharaiti heqqide chongqur bilimge we chushenchige ige bolup, xuddi wengriyelik yehudiylardim kelip chiqqan meshhur peylasof we edebiyat nezeriyechisi georgiy lukach eytqandek bir yazghuchining melum bir dewr heqqidiki bilimi qanche chongqur hem tarixiyliqqa ige bolidiken. u ozining tema dairisi ichide shunche erkin heriketlineyleydu [9].

oxshash dewr we oxshash milliy azadliq heriket musapiliridiki ghalibiyet we tragediyelerni, xoja niyaz hajigha oxshash shu dewr qehrimanlirining axirqi echinishliq pajiesini chongqur uh tartish bilen oxshash hessiyatta yezip chiqqan mezkur ikki yazghuchi ozliri yashawatqan dolet tuzulmisining oxshimighan siyasiy senzorisi astida bolghanliqi uchun ular melum jehette bir-birige oxshimaydighan erkin qelem tewritishke , yene oz nowitide melum jehette bir –biridin perqliq qattiq cheklimige uchrighan idi. mesilen, ziya semedi sabit damolla, mexmut muhiti , abduniyazbeg we bashqilarni yukseklik derijisige koturup erkin teswirliyeligen, bolupmu sabit damollam, mexmut muhitini ijabiy jehettin mukemmelleshtureligen idi. emma, sowet ittipaqining jallat sheng shiseyni yolep turghuzup, axirida xoja niyaz haji, sabit damolla we bashqa minglighan qozghilang rehberliri we ishtirakchilirining sheng shiseyning qoli bilen tazilinishi hemde moskwaning uyghurlarning azadliqi, musteqilliqini xalimighanliqi we bu xildiki kureshlerni hem idiyelerni mexsus siyasiy we herbiy jehettin yoqitish rolini oynighanliqidin ibaret qarangghu tereplerdin dajip otushke mejbur bolghan. chunki, eser sowet ittipaqining leonid breJnew dewride bashlinip, biraz erkinleshken mixayil gorbachew dewride tamam bolghan idi. her ikkila mezgilde sowet ittipaqini qarilash esla mumkin emes idi. wehalenki, abdurehim otkur bolsa, xitay hokumiti teripidin qara tamgha besilghan sabit damolla, mexmut muhiti we bashqilarning obrazini ijabiy jehetlerdin kop we erkin teswirleshte qisilip, mahir metodlarni izdeshke mejbur bolghan idi. emma u sowet hokumiti, jumlidin stalin hokumitining xoja niyaz haji bilen sheng shiseyni yarashturush we milliy azadliq inqilabni tunjuqturup, sowetperes sheng shisey hakimiyitini berpa qilghanliqidin ibaret jeryanlarni bir qeder dadil yorutalighan, chunki kitab yezilghanda sowet ittipaqi yimirilgen hem xitaymu stalin we bashqa keyinki sowet rehberlirining xitaygha , xitay kompartiyesige qarita yurguzgen siyasetlirining bir qismini pash qilish hem qarilash xahishliri kuchiyiwatatti[10].

abdurehim otkur izlirini dawamlashturghuchi ataqliq yazghuchi, ghuljada tughulup osken zordun sabir (1937-1998) gerche 1944-1949-yilliridiki milliy azadliq inqilab dewride texi bashlanghuch mektep yeshidiki osmur bolsimu, emma uning osmurluk qelbi mezkur inqilab we uyghur xelqining besh yil bolsimu ozini- ozi idare qilghan musteqilliq dewridiki milliy maarip idiyisi bilen sughurulghanliqi uchun oz ijadiyitining eng yirik qismini mexsus ene shu 1944-1949-yilliridiki qaynam tashqinliq milliy azadliq inqilabigha atap, «ana yurt» (2000-yili)namliq uch tomluq tarixi romanini yoruqqa chiqarghan idi.

«ana yurt» trilogiyesi oxshashla zordun sabir ijadiyitining eng yuqiri pellisidin ibaret bolup, talantliq edib kona ewlad uyghurlargha ozliri basqan we yaki korgen daghdughiliq 1944-1949-yillar izliridin pexirlinish we epsuslinish rohi ata qilghan bolsa, yengi ewladlargha ejdadlirining qehrimanliq musapilirini qayturup berdi. kona -yengi ewladlargha shanliq otmushke birlikte qaytip, tragediyining qayta tekrarlinishigha, xatalarning qayta sadir bolushigha tughan selish psixikisi bexsh etti. qehrimanning tragediyisi, yeni jenglerde tawlanghan, ochuq jenglerde dushmenlirining oqi tegmigen bash qehriman nurining axiri ghayib oqtin yiqilishi bilen axirlashqan ghalibiyetlik hayat, nuri we uninggha oxshash azadliq uchun bolghan jenglerdiki shir yurek, ghalip baturlarning kozligen axirqi toluq ghelibe nishani, yeni oz xelqining azadliqi nishanigha yetelmestin ,korunmes dushmenning aldinala teyyarlighan ejellik zerbe tozuqining qurbanlirigha aylanghanliqidin ibaret kulminatsiyesi, yeni eniq qilip eytqanda 1944-1945-yilliri qolgha kelgen inqilab ghelibe mewisining yoshurun siyasiy menpeet toqunushlirining qurbanigha aylinishidin ibaret «ana yurt» tragediyisi oqurmenlergila emes, belki ashu baturlarning ghelibe shadliqi bilen achchiq hesretlik nidaliri yaldama bolghan «ana yurt»ning keyinki ewladlirigha teswirligusiz azabliq tuyghularni ata qildi. belki, ene shu hesretlik nadamet sewebidin bolsa kerek , her bir oqurmen «ana yurt» tiki jumhur reisi elixan toridin tartip, gheni batur we exmetjan qasimighiche bolghan barliq real qehrimanlarning her bir sozlirini oylinish ichide esliride saqlash hetta ozlirini ashu qehrimanlar bilen birge yashighandek tuyghulargha gherq qildi. roshenki, «ana yurt» noqul tarixi romanla emes, belki kuchluk tragediyilik drama we yaki tesirlik tragediyilik simfoniyedin ibaret bolup, zordun sabirning yuriki eserni tamamlash bilen teng toxtighan idi.

yene bir yazghuchi mesimjan zulpiqarof eng burun, yeni 1969-yili ot yurek shair «lutpulla mutellip» heqqide biografik romanini neshr qildurup, yazghuchi abdulla talipningmu bu temigha tutush qilip, lutpulla mutellipning putun hayat musapisi, bolupmu uning aqsudiki ijadi we kuresh hayati hem axirqi tiniqi qalghuche dushmen bilen eliship, hayatidin ayrilghan qismetlirini oqurmenlerge eng tesirlik rewishte teswirlep berishige turtke bolghan idi. abdulla talipning «qaynam orkishi» (1982-yili) namliq romanida yene lutpulla mutellip bilen bir septe kuresh qilip, bir meydanda xitay gomindang hokumranliri teripidin olturulgen 20-esir uyghur siyasiy – medeniyet tarixidiki, jumlidin aqsu diyarida paaliyet qilghan bashqimu ziyaliylarning kureshchan obrazliri koz aldimizda peyda bolidu.

mesimjan zulpiqarof «yanar tagh»( 1985-1994-1995) mawzuluq 19-esirdiki ili qozghilingi we ili uyghur sultanliqining mewjutluq kuresh musapisini yorutushqa beghishlighan uch tomluq tarixi romanidin keyin toxtap qalmastin, omrining axirini putun uyghur 20-esir siyasiy pajieler tarixigha beghishlighan «serrap » (2001-,2005-) trilogiyisini yoruqqa chiqirishqa atighan idi.

yazghuchi xewir tomurmu 1980-yillarda tarixi proza ijadiyitige kiriship, ikki parche biografik roman-«baldur oyghanghan adem»( 1987-yili) we«abduqadir damolla heqqide qisse»(1990-yili) neshr qildurup, ayrim-ayrim halda 20-esirning bashlirighiche yashighan meshhur alim abduqadir damollam bilen meshhur milletperwer uyghur shairi abduxaliq uyghurning ijadi hayati we tragediyilik qismetliri tepsiliy we tesirlik bayan qilghan idi.

abduraxman qahar ozining ikki tomluq «ili dolqunliri» (1982- 1986), turdi samsaq ozining«axirettin kelgenler» (1985-yili) romanliri arqiliq tunjilardin bolup, 1944-1949-yillardiki milliy azadliq inqilabini teswirlep, tarixtin bixewer qalghan yengi ewladlarni ashu qaynam tashqinliq inqilab dewrige, milliy armiyining kureshlirige qayturup keldi.

eskertish zorurki, ziya semedi, abdurehim otkur, mesimjan zulpiqarof, abdulla talip, turdi samsaq, xewir tomur qatarliqlar ozlirining 20-esirning birinchi yerimigha beghishlighan tarixi eserliride teswirligen herbir personazh bilen dewrdash bolupla qalmastin belki hetta ular bilen biwasite tonush hem sepdash idi. ular ozliri kopligen weqelerge, shexslerning hayat musapilirige shahit bolghan idi. shunga, ular her bir shexsning teqi- turqidin tartip, mijez xulqi, yurush -turushi, ish herikiti we idiyisi bilen yeqindin tonush bolghanliqi uchun ularning qelimi astidiki personazhlar we ular teswirligen weqelerning chinliq , emeliylik, tarixi realliqqa uyghunluq derijisi yuqiri boldi. bu hem tarixi hojjetlik ehmiyitigimu ige idi.

uyghur tarixi romanliri we uyghur oqurmenliri

undaqta uyghur tarixi romanliri ozlirining bediiy jehettiki kunsayin piship yetilish, rawajlinish we tekemmullishish netijiliridin bashqa yene eng asasiy terep bolghan oz uyghur oqurmenlirige, jumlidin hazirqi zaman uyghurlirigha nemilerni ata qilmaqchi we qandaq meqsetlerge yetmekchi boldi degen soal tughulushi mumkin. roshenki, her qandaq bir eserning yorutmaqchi bolghan tup nishani bolidu hem u melum bir idiyiwi asasqa we yaki shu aptorning ozige xas bolghan pikirliri asasigha qurulidu.

yene shuni eskertish zorurki, yazghuchi bilen oqurmen biwasite alaqe qilidighan , bir-birige ehtiyajliq ikki guruppidur. yazghuchining qarshi elinishi, qedirlinishi, hormetke sazawer bolushi we etirap qilinishi uning oqurmenliri teripidin belgilinidu. erkin bazar igiliki koz qarishidin alghanda, oqurmen yazghuchini bay qilish yaki kembeghel qiliwetish iqtidarigha igidur. emma edebiyat-senetni oz ideologiye mashisining bir muhim wentisigha aylanduridighan ellerde bolsa, yazghuchini bay qilidighan, kembeghel qilidighan , hetta yoqitidighan kuch oqurmen emes, hakimiyet mashinisining ozidur. emma, oqurmenning ehtiyaji, telipi, qiziqishi, qelbi we rohigha maslishalighan we shulardin chiqish qilghan yazghuchi oqurmenler bilen birge yashiyalaydu ,u olsimu , emma uning esiri hechqachan olmeydu. dunya edebiyatida buning misalliri nahayiti kop, shuninggha oxshash uyghur oqurmenliriningmu oz ehtiyaji, qiziqishi, telipi , qelbi we yazghuchini oz qelb torige mustehkem ornitish olchimi bar. bir uyghur yazghuchisining bediiy qabiliyitining intayin ustunluki, yeziqchiliq talantining neqeder yuqiriliqi, obraz yaritish , kishilik we insani exlaq pelsepisini yughurush we bashqa nurghun jehetlerde dunyawi edebiyatning yuqiri olchemlirige yetken bolsimu, emma u yazghuchi uyghur oqurmenlirining ozlirining ortaq we birdek olchimige chushmey qelishi, oz oqurmenlirining soyushige, etiwarlishigha erishelmesliki mumkin. u yazghuchi belki olse hechqachan xelqning we oqurmenning qelbige depne qilinalishi natayin. chunki, heqiqiy yazghuchigha heqiqiy sherepni bir siyasiy tuzulme mashinisi emes, belki xelq we oqurmen ozliri teqdim qilidu we oz qelbide uning uchun abide tikleydu, xelq qelbidiki bu abide ashu xelq bilen birge qed koturidu hem her qandaq bir dewrdimu qed koturup turuweridu, her qandaq shiddetlik boran –chapqunlardimu yiqilmaydu. shunga kopchilik uyghur tarixi roman yazghuchilirimu aldi bilen oz esirini uyghur oqurmenliri uchun yazidighanliqini chushengenliki uchun qandaq qilghanda oz oqurmenlirining qelbidin orun elishni birinchi orungha qoyidu, shunglashqa oz oqurmenlirining ehtiyaji we telipini chushinishqa tirishidu. ene shu uyghur oqurmenlirining telipi, ehtiyajidin chiqish qilalighan, ularning olchimige yetken uyghur yazghuchisi aldi bilen oz xelqining ishqi –muhebbet we kishilik turmush hekayilirini eng muweppeqiyetlik yaritip, dunya yaki ozi turuwatqan dolet edebiyat mukapatlirigha erishken yazghuchi emes , belki oz xelqining horluk, azadliq kureshliridiki qehrimanlarni, oz xelqining ghelibiliri bilen tragediyelirini eng muweppeqiyetlik yorutalighan yazghuchidur.

omumi jehettin alghanda, hazirqi zaman uyghur tarixi roman aptorlirining hemmisi bu olchemlerge toluq yetelmisimu, lekin bir qisim edibler mezkur olchemlerning mutleq kop qismige muyesser bolalidi. elwette, ular turuwatqan murekkep sharait we ideologiyilik ramka ichide heddidin ziyade mukemmellikning bolushimu mumkin emes. lekin, shundaq bolushigha qarimay, bir qisim uyghur ediblirining tarixi romanchiliqqa qedem tashlap, qolgha kelturgen netijiliri choqum ijabiy bahalinishi kerek. chunki ,ularning meyli qandaq netijige erishishidin qetiynezer, oz xelqining seltenetlik dewrliri we tragediyeliri ustide chongqur oylinip we izdinip, ashu mueyyen tarixi dewrlerning kartisini sizip chiqish bilen birge tarixi shexslerning kureshliri , hayat musapiliri we tragediyelirining seweb amillirini bediiy yol bilen oqurmenlerge bildurush hem chushendurushni oz mesuliyiti dep bilgenlikining ozi qedirleshke tegishlik ishtur.

xulase ornida

hazirqi zaman uyghur tarixi romanchiliqida abdurehim otkur, ziya semedi we zordun sabirdin ibaret uch edibning merkizi asiyaning ikki qismidiki uyghur oqurmenliri teripidin birdek halda soyushke we yuksek derijide etirap qilishqa sazawer bolghanliqi roshen bir hokum bolsa kerek. ular 20-esir bir putun uyghur edebiyatidiki wekil xarakterlik tarixi bediiy romanlarning aptorliriliq derijisidin halqip,20-esir we hazirqi dewrimiz uyghur tarixi romanchiliqining namayendisilik salahiyitige sazawer bolghan idi.
undaqta, ularning uyghur xelqi teripidin etirap qilinghan hazirqi zaman uyghur edebiyatidiki, bolupmu uyghur tarixi romanchiliqidiki namayendilik orni qandaq qolgha keldi? jezm qilish mumkinki, merkizi asiyaning ikki qismidiki uyghur edibliri oz xelqi ichide peqet ene shu oz millitining milliy tragediyelirini yezish jehettiki yeziqchiliq talanti bilenla etirap qilishqa erisheleydu. oz xelqining shanliq ghelibiliri bilen echinishliq milliy we siyasiy tragediyisini teswirleshte oqurmenlerning qelbini lerzige salalmighan, oz oqurmenlirini otmush ghelibiliridin rohlandurush we umidlendurush bilen birge otmush pajielirining seweb-amilliri heqqide chongqur oylinishqa hem azablinishqa bashliyalmighan, tragediyelerni kelturup chiqarghan sirtqi dushmenler bilen ichki satqunlarning mahiyiti mahirliq bilen yorutup , nepret bilen muhebbet tuyghusi bexsh etelmigen yazghuchi uyghur edebiyatining hemme birdek etirap qilghan namayendisige aylinalmaydu. chunki, yiraq otmush tarixi sehipiliri shanliq we seltenetlik betler bilen putulgen bolushigha qarimay, keyinki qismetliri pajieler bilen tolghan we bu pajielerni ozgertip, oz mewjutluqi hem oz kelgusining yengi pajieler bilen emes, belki yengi shanliq ghelibiler bilen julalinishi yolida achchiq tolghuniwatqan, izdiniwatqan we yoruqluqqa teshna perwane kebi silkiniwatqan bir xelq uchun «leyli- mejnun» we«tahir –zohre» lerning sehirlik ishqi-muhebbet lirikiliridin mesxush bolush dewri alliqachan axirlashqan idi.

uyghur oqurmenlirining talantliq lirik shairlarning minglighan qelblerni titretken ishqi-muhebbet lirikilirini untup ketip, peqet ularning muqeddes ana weten we erkinlik soygulirini yadro qilghan nahayiti azghina jewherlirini estin chiqarmighanliqi hechkimge sir bolmisa kerek. shuninggha oxshash 20-21-esir bir putun uyghur zamaniwi edebiyatida bir qanche minglighan ballada- dastanlar , hekayiler, powestlar, romanlar meydangha kelgen bolsimu, emma abdurehim otkur, zordun sabir, ziya semedilerning 20-esir uyghur milliy qismetlirige beghishlighan romanliri kona we yengi ewlad uyghur oqurmenlirining kitab ishkapliridiki qimmetlik eserler ornini izchil saqlap kelmekte.

hokum qilish tes emeski, abdurehim otkur bilen zordun sabirgha zamaniwi uyghur edebiyatining eng meshhur namayendisilik ornini ularning axirqi eserliri- «oyghanghan zemin» bilen«ana yurt» trilogiyeliri ata qilsa, ziya semedige «mayimxan » bilen«yillar siri» tetralogiyesi bexsh etti. elwette, bu salahiyetni ulargha aldi bilen edebiyatshunaslar, teqrizchiler yaki yazghuchilar jemiyiti emes, belki keng uyghur oqurmenliri teqdim qilghan idi. chunki, ular ozlirining mana shu yuqirida qeyt qilinghan milliy tragediye eserliri bilen her bir oqurmenning qelb toridiki namayendilik abidisini tikleshke muweppeq bolalighan idi. abdurehim otkur we zordun sabir 20-esirning 30-40-yilliridiki uyghur milliy siyasiy qismetlirini bediiy we chinliq jehettin eng mukemmel yorutup, oqurmenlerge oz eserliridiki qehrimanlar bilen birge yashash, ashu ghelibe we tragediyilerdin teng huzurlinish we teng azablinish tuyghusi ata qilalighan idi.

omumen, abdurehim otkur, ziya semedi, zordun sabir qatarliqlarning eserliri oqurmenliri eng kop we eng soyulgen, uyghur edebiyatining nadir tarixi eserliri bolup hesablinidu. ular ozlirining bediiy tarixi romanliri bilen oqurmenlerge bediiy zoq beripla qalmastin belki yene uyghurlarning oz otmush musapilirini chushinishi we oz qismetliri heqqide oylinishida belgilik rol oynidi.

izahatlar

[1] . enwer hoshur teyyarlighan: «1974-yilidin 2007- yilining axirighiche neshr qilingha romanlar tizimliki». www.intil.biz tori. 2012.4.22.

[2] . .sadir tursunniyaz udunluq. uyghur romanliri izahliq lughiti. shinjang uniwersiteti neshriyati. urumchi . 2-bet

[3] . polat amannuri. «bizgiche yetip kelelmigen romanlar». uyghurlar tori. 2011.1.7.

[4] . abdureshit muhemmedimin. uyghur edebiyatining 2011-yili,» shinjang yazghuchilar tori».2013.2.16

[5] . qazaqistanliq uyghur edebiyatshunas rehmetjan yusupof texminen 60 etrapida romanni tilgha alsa, yene bir uyghurshunas ruslan arziyef texminen

50 parchidin artuq deydu. lekin ular asasliqi qazaqistannila nezerge alghandek. ular bilen almashturulghan pikir,2017-yili,20-noyabir kuni.

[6] . hebibulla abdusalam 2003-yili tarixi romanlardin 53 ni tizimlighan: «shinjangdiki milletlerning tarixiy roman ijadiyiti heqqide qisqiche

mulahize» shinjang ijtimaiy penler tetqiqati. 2005 -yil 1 –san. men bu sanning 14 yil ichide kopiyishini jezm qilip, tarixi

romanlarning 70 ke yeqinlashqanliqini perez qildim.emma, tarixi romanlarning 60 tin ashqanliqi heqqidimu melumatlar bar.

[7] . asasliqi qazaqistan, az bir qismi qirghizistan we ozbekistandiki uyghur yazghuchilirining uyghurche, rusche, ozbekche neshr qildurghan romanliri men

texminen 80 etrapida dep hesablidim we ularning arisidiki 36 parche romanni tarixi roman supitide tizimgha aldim.

[8] . nebijan tursun. «100 yilliq uyghur tarixi romanchiliqida milliy seltenet we milliy tragediye «

2017-yili, ( neshrge teyyarlanghan monografiye). 152-168-betler

[9] . Lukacs, Georg. The Historical Novel. Penguin Books. 1969: p.15–29.

[10] . nebijan tursun. » 100 yilliq uyghur tarixi romanchiliqida milliy seltenet we milliy tragediye». 2017-yili, ( neshrge teyyarlanghan

monografiye. 152-168-betler.

menbe: uyghur akademiyisi