19-may yekshenbe kuni, iran prezidenti we iranning eng aliy rehbirining warisliridin biri dep qaralghan ibrahim reisi tik uchar hadiside qaza qildi. eyni waqtta, reisi iran-ezerbeyjan chegrisidiki bir tosmining echilish murasimigha ezerbeyjan prezidetni aliyif bilen birge qatnashqan. tikucharda reisi bilen birge iran tashqi ishlar ministiri abdullahiyan we bashqa bir nechche neper emeldar bar bolup, tikuchar chushup ketkendin keyin, qutquzush xadimliri onnechche saettin keyin andin ayropilan qalduqliri bar jaygha bardi. etisi yeni 20-may andin ularning olgenliki ilan qilindi. 

iran islam jumhuriyitige qarshi turghuchilargha qaritilghan eng rehimsiz basturushlargha qatnashqan muteessip shie musulman diniy zat bolghan reisi iranning aliy diniy rehbiri ayetullah eli haminining we doletning diniy hokumranliqini sadiq qoghdighuchisii idi.

reisi wezipe otigen mezgilide iranda ikki chong weqe yuz berdi: biri 2022-yili xanim-qizlar bashchiliqidiki iran islam jumhuriyitige qarshi memliket xarakterlik namayish bolup, hokumetning bu heriketke rehimsizlerche zerbe berishi xelqarada zor inkas qozghidi. yyene biri, ottura sherqte israiliye bilen dawamlishiwatqan yushurun hujumlar.

iranning siyasiy tuzumide, ibrahim reisi prezident bolush supiti bilen yadro siyasiti yaki rayon siyasitini tuzushke qatnashmighan. emma u wakaletchi xelq eskerliri tori arqiliq rayon tesirini muqim kengeytidighan hokumetke we amerika yadro kelishimidin chekinip chiqqandin keyin tez surette qoral derijiside uran quyuqlashturuwatqan yadro pilanigha warisliq qildi.

reisi her ikki siyasetke qoshulidu we qollaydu, ularni iranning rayondiki tesirini saqlap qelish we gherbke besim ishlitishte intayin muhim dep qaraydu.

reisining olumi israiliye 7-oktebir xamasning hujumidin och elish uchun ghezzege herbiy hujum qozghighandin keyin, uzun yilliq saye urushi biwasite tirkishishke ayliniwatqan mezgilge toghra keldi.

u iranning sherqiy shimalidiki sheher meshhedtiki diniy xadimlar ailiside tughulghan, doletning dangliq qum ilahiyet institutida oqughan. 1979-yili, u 18 yash waqtida, iran shahni aghdurup tashlighan islam inqilabigha qatnashqan. aridin ikki yil otkendin keyin, reisi yengi qurulghan islam jumhuriyitide sotchi boldi we keyin qedemmu qedem osup iran siyasitining eng yuqiri sewiyisige yetti.

reisi iranning diniy dahiysi ayetullah haminiy we uningdin ilgiriki islam inqilabining qurghuchisi humeynige oxshash, peqet «seyyidler» yeni nesebini muhemmed eleyhissalamgha baghlaydighanlar kiygen qara diniy selle kiygen.

iran hokumiti teminligen busurette, otturida qara selle kiygen reisi 2020-yili iranning aliy rehbiri ayetullah eli haminigha salam bermekte. ikkisining otturisida aq selle kiygen kishi eyni waqittiki iran prezidenti hesen ruhani.

hameney 85 yashta bolup, salametliki ajiz bolghachqa, iranning aliy rehbirining warisliq qilish mesilisi teximu jiddiy bolup qaldi. yuqiri derijilik rehberning saylinishi eniqki siyasiy jeng we talash-tartishlar bilen tolghan jeryan. iranning asasiy qanunigha asasen, aliy rehber diniy xadimlardin teshkil tapqan mutexessisler kengishi teripidin saylinidu.

reisi bu orungha namzat bolushtiki eng yuqiri riqabetchilerning biri dep qarilip, qattiq qollarning yaqturushigha erishti, xameneyning oghli mujtaba bolsa dadisining ishxanisini bashqurushigha yardem beridighan tesiri kuchluk diniy zat. reisining olumi mahiyette kichik xameneyning dadisining ornigha chiqishigha yol achti.

siyasi tehlilchilerning qarishiche, xameneyning siyasitini sadiq yolgha qoyghuchi bolush supiti bilen, reisi islam inqilabi qoghdinish etritining iranning siyasiy we iqtisadiy saheliride kunseri kuchiyishige yol qoydi.

reisining qollighuchiliri, jumlidin dolet taratquliridiki muteessip mutexessisler uni qattiq diniy we ijtimaiy qaidilerni qaytidin yolgha qoyghanliqi, oxshimighan pikirlerni yeqindin kozitip, iranning siyasitini gherbtin yiraqlashturuwetkenliki we rosiye we xitay bilen bolghan munasiwetke teximu yeqinlashqanliqini maxtidi.

reisi 2016-yildin 2019-yilghiche, hameniy kontrolluqidiki kuchluk, milyard dollarliq diniy guruh astan quds razzawi teshkilatining bashliqi bolghan we bu xameneyning eng muhim bayliq menbelirining biri dep qaralghan.

2019-yili, reisi iran edliye organlirining bashliqi bolghan, u wezipe otigen mezgilde oxshimighan pikirdikilerni eng rehimsiz basturushqa riyasetchilik qilghan. 2019-yili noyabirda, memliket miqyasida nefit bahasining osushige qarshi namayishta kem degende 500 adem qaza qildi. edliye tarmaqliri paaliyetchiler, Jurnalistlar, adwokatlar we qosh dolet teweliki bar puqralarni qolgha aldi.

u 2021-yili prezidentliqqa saylanghan, emma bu saylam asasliq reqibliri layaqetsiz bolghanliqtin, uning ghelbisige kapaletlik qilish uchun teshkillengen dep qaralghan.

reisi saylam jeryanida chiriklikke qarshi turush bayriqini egiz koturgen, emma hokumetke qarshi paaliyetchiler we xelqara kishilik hoquq teshkilatlirining eyiblishi astida prezidentliqqa saylanghan. kishilik hoquq teshkilatlirining korsitishiche, reisi tot kishilik bir guruppining bir qismi bolup, 1988-yili iran-iraq urushi axirlashqanda 5000 oktichini sotsiz olum jazasi ijra qilishqa buyrughan. reisi bu heyetning ezasi ikenlikini ret qilmighan we sozide ozining aliy rehber teripidin bu wezipige teyinlengen towen derijilik emeldar ikenlikini eytqan. 

tehlilchilerning korsitishiche, reisi iran tarixidiki eng mustebit mezgillerde, bolupmu 2009 we 2022-yilliridiki hokumetke qarshi namayishqa zerbe berishte rol oynidi.

reisi wezipige olturghanda «qarshiliq diplomatiyisi» ni yolgha qoyushqa wede bergen bolup, bu gherb kuchlirini bayqut qilidu, emma sohbetke ochuq, bolupmu amerika bilen yadro kelishimige qaytip, jazani bikar qilmaqchi. emma 2021-yili kuzde, bir nechche ay dawamlashqan sohbet meghlub boldi, baydin hokumiti bilen hazirghiche hechqandaq kelishim hasil qilinmidi.

reisining prezidentliq wezipisidiki eng muhim diplomatik muweppeqiyetlerning biri uning aldinqilarning ezeldin emelge ashuralmighan nishani: iranning kona rayon reqibi seudi erebistan bilen bolghan munasiwetni eslige kelturush. 2023-yili ikki dolet beyjingda diplomatik munasiwetni eslige kelturush toghrisida kelishim imzalidi. gerche bu kelishim asasen simwolluq bolsimu, emma u ikki dolet otturisidiki rayon riqabitini peseytishning achquchi dep qarilidu.

reisi gherbtin yiraqliship, rusiye we xitay bilen teximu qoyuq munasiwetni aldinqi orungha qoydi, hemde iran yadro kelishimi yimirilgendin keyin amerika we yawropagha ishenmeydighanliqini eytti.

reisi hokumiti xitay bilen 25 yilliq uniwersal iqtisadiy, bixeterlik we herbiy kelishim hasil qildi: iran xitay shirketlirining irandiki nurghun sahege salghan 400 milyard dollar meblighi bedilige beyjinggha etibar bahada nifit setishqa qoshuldi.

2024-yili 21-may