muhemmed yusup
din we dunyaliq herqandaq bir ishni wujudqa chiqirish uchun seweb qilish shert. chunki, allah taala bu dunyada herqandaq bir ishni sewebke baghlighan bolup, bizni seweb qilishqa buyrughan we sewebni dinning bir parchisi qilghan. shunga seweb qilish ibadet, seweb qilmasliq gunahtur.
﴿ هُoَ alَّذِy jَعَlَ lَkُmُ alْأَrْضَ ذَlُolًa fَamْshُoa fِy mَnَakِbِهَa oَkُlُoa mِnْ rِzْqِهِ oَإِlَyْهِ alnُّshُorُ﴾ «u zeminni silerge boysunidighan qilip bergen zattur, emdi siler (tirikchilik qilip) zeminning terep _ terepliride mengip, allahning (bergen) rizqidin yenglar, (hesab berish uchun) tirilidighan jayinglar allahning dergahidur»[1]. bu ayette, allah taala ata qilidighan riziqtin yeyish uchun ishlesh shert qilinghan. ejdadlirimiz buni «ishligen chishleydu» dep ixchamlighan. biz buninggha egeshturup deymizki, ishligen kuchlinidu, ishligen tereqqiy qilidu, ishligenning musteqil doliti bolidu, ishligen eziz yashaydu.
untumasliq kerekki, allah taalaning ikki qanuni bolup, biri sheriet qanuni, yene biri tebiet qanunidur. sheriet qanunigha xilapliq qilghuchilar qilmishining jazasini axirette tartidu, emma tebiet qanunigha xilapliq qilghuchilar qilmishining jazasini mushu dunyada tartidu. hazirqi musulmanlarning, jumlidin biz uyghurlarning ehwali buning misalidur.
mumin ademning ikki qorali bolup, biri, allah taaladin yardem tilesh, yene biri, seweb qilishtur. mumin ademdiki bu ikki qoral qushlardiki ikki qanatqa oxshash bolup, uni menzilge yetkuzidu. shunga bu ikki qoralning birini tutup, biridin waz kechishke qetiy bolmaydu.
toghra tesewwur nishangha yetkuzidu
«herqandaq nerse ikki qetim yaritilidu» deyilidu. chunki, biz qandaqla bir ishni qilmaqchi bolsaq, aldi bilen uni tesewwur qilimiz, pilanlaymiz, andin shu pilann boyiche ishqa kirishimiz. tesewwurimiz toghra bolsa netijimu toghra chiqidu, nawada tesewwurimiz xata bolsa netijimu xata chiqidu. mesilen: pul tepishni meqset qilghan ikki ademning biri, toghra tesewwur bilen kesip yaki tijaretke oxshighan yolluq ishni qilishqa tutundi we toghra netijige erishti. yene biri, xata tesewwur bilen oghriliq we qoymichiliq qilish degendek xata yolni tallidi we netijide tutulup turmige tashlandi. chunki, awwalqi adem pul tepish jeryanini toghra tesewwur qilghan, shunga u toghra netijige erishti. emma keyinkisi ongay yolni tallighan we jaza, turme degenlerni oylap olturmighan, shunga u ziyan tartti.
tewhid tesewwurni tuzitidu
tewhid hemme ishning allah taalaning ilkide ikenlikini, allah taalaning bizge yardem berishke qadir ikenlikini we biz qandaqla bir netije qazansaq, u elwette oz tirishchanliqimiz bilen birge allah taalaning yardimi bilen bolidighanliqini ogitidu. bizde mushu eqide roshen bolmighanda, bizning tewhid eqidimiz durus bolmighan bolidu. chunki, tewhid bizning tesewwurimizni toghrilaydighan mizandur. nawada biz herqandaq bir ishni wujudqa chiqirishta allah taalani untughan halda, peqetla kuchimizge yaki pulimizgha yaki yuz-abruyimizgha tayansaq, sewebke choqunghan bolup qalimiz. sewebke choqunush shirik dairisige kirip qalidu. shirik bizning toghra sewwurimizni buzup qoyidu. nurghun kishiler buninggha diqqet qilip ketmeydu. ﴿oَmَa yُؤْmِnُ أَkْثَrُهُmْ bِallَّهِ إِlَّa oَهُmْ mُshْrِkُonَ﴾ «ularning tolisi allahqa ishenmeydu, ishengendimu (allahqa) sherik kelturidu»[2].
eytilishiche, lewanliq bir milyarder ozining qebrisini nahayiti heshemetlik yasighan bolup, uninggha bir milyondin koprek amerika dolliri xejligen. aile ezaliridin biri buninggha naraziliq bildurup, «nawada olum sizge bashqa bir dolette kelip qalsa, siz bu qebride yatalmisingiz qandaq bolidu?» dep sorighanda, milyarder hakawurluq bilen terini turup: «pulum bar, ayropilanim bar, nede olsem meyli, beribir meni qebremge elip kelidu» deydu. yillar otkendin keyin, milyarderning shexsiy ayropilani weqege uchrap dengizgha chushup ketidu. qutquzush etriti ayropilan heydiguchining jesitini tapidu, emma milyarderning jesitini shunche izdepmu qetiy tapalmaydu. shuning bilen milyarder ozi yasatqan heshemetlik qebriside yatalmaydu.
amerikiliq bir ichki kesellikler doxtori kundilik yugurushni adet qiliwalghan bolup,u kunluk yugurushini yigirme kilometirgha chiqiridu. yugurushning ten saqliqigha bolghan paydisi we uni adet haligha kelturush usulliri heqqide kopligen leksiyelerni sozleydu. bir leksiyeside «men pat-pat ozumni tekshurtup keliwatimen. ezalirim kichik baliningkidek ishlep turuwatidu. shunga men uzun omur korimen, asanliqche olmeymen» deydu. emma u bir etigini yugurup ketiwatqanda yuriki toxtap qelip olup ketidu. bu doktorning yugurushni adet qiliwalghanliqi we kishilerge uni tewsiye qilghanliqi nahayiti yaxshi ish. emma u yugurushkila ishinip, allah taalani untup qalghan. pirewnning oz mensipige, qarunning mal-dunyasigha, ebu jehlning abruyigha ishench qilip, allah taalani untup ketkenlikining ibretlik jazasi ta qiyametkiche ghapillarni oyghitishqa yeterliktur.
nawada biz qandaqla bir nersimizge ishench qilip, allah taalani untup qalsaq, allah taala choqum bizni edepleydu we ozining qudritini korsitip qoyidu. shunga bizning eqlimiz we put-qolimiz seweb qilish bilen, qelbimiz we ishenchimiz allah taala bilen bolushi lazim. shundaq qilghandila biz netije qazinalaymiz.
tewhid mesuliyettin bihajet qilmaydu
seweb qilmaymen degen adem allah taalagha qarshi chiqqan we uning bekitken qanuniyitini kozge ilmighan bolidu. shunga bir adem «men allah taalaning cheksiz qudritige ishinimen, u hemmini qilalaydu, hemme ish uning ilkide, shunga men ishlimisemmu, seweb qilmisammu, dualirim bilen u meni muradimgha yetkuzidu» dep seweb qilmisa, u allah taalaning ﴿oَأَnْ lَyْsَ lِlْإِnْsَanِ إِlَّa mَa sَعَi﴾ « insan peqet ozi qilghan ishiningla netijisini koridu»[3] degen qanuniyiti bilen zitlashqan bolidu we muradini hasil qilalmaydu. zamanimizdiki musulmanlarning telim-terbiyede, pen-texnikida we turluk tereqqiyatta arqida qalghanliqining, ajizliqining, beqindiliqining we nurghunlirining mustemlikide qelishining asasliq sewebliridin biri seweb qilmasliq, ishlimeslik, dinni we ibadetni xata chushiniwelip, xata tesewwur bilen ish korgenlikidur.
qaza we qeder mesuliyettin bihajet qilmaydu
musulmanlar ozlirining xataliqini qaza we qederge donggep qoyush arqiliq mesuliyettin qutulush hiylisidin waz kechmigiche hergiz tereqqiy qilalmaydu we allah taalaning yardimige layiq bolalmaydu.mesilen: bizge oxshash mustemlikide qalghan bir millet ozining xataliqlirini tuzitip, wetinini qutquzush uchun qolidin kelginiche ishleshning ornigha: «bizning mustemlikide qelishimiz allahning iradisi, bizge allahning nusriti kelgende ishimiz ongshilidu» deyish ozining xataliqini we nepsaniyetchilikini qaza we qederge donggep qoyghanliqtur. chunki, allah taalal bizni mustemlikide yashanglar, dep buyrimidi, qaza we qeder bizni mustemlikide qelishqa zorlimidi. eksiche, bizni kuchluk bolushqa buyrighan. ﴿oَأَعِdُّoa lَهُmْ mَa asْtَطَعْtُmْ mِnْ qُoَّةٍ oَmِnْ rِbَaطِ alْxَyْlِ tُrْهِbُonَ bِهِ عَdُoَّ allَّهِ oَعَdُoَّkُmْ oَآَxَrِynَ mِnْ dُonِهِmْ lَa tَعْlَmُonَهُmُ allَّهُ yَعْlَmُهُmْ﴾ «(dushmenge taqabil turush uchun) ulargha qarshi qolunglardin kelishiche kuch, jeng eti teyyarlanglar. buning bilen allahning dushminini, ozunglarning dushminini we ulardin bashqa siler tonumaydighan, (lekin) allah bilidighan dushmenlerni qorqutisiler»[4]. allah taala quran kerimde ozining xataliqini qaza we qederge artip qoyup, qutulushni xam -xiyal qilghan exmeqlerni qattiq eyibligen. ﴿sَyَqُolُ alَّذِynَ أَshْrَkُoa lَoْ shَaءَ allَّهُ mَa أَshْrَkْnَa oَlَa آَbَaؤُnَa oَlَa حَrَّmْnَa mِnْ shَyْءٍ﴾ «mushriklar: ›eger allah xalisa idi, bizmu, ata _ bowilirimizmu (allahqa) sherik kelturmigen we hech nersini haram qiliwalmighan bolattuq› deydu»[5].
shuningdek, 120 de mengish belgilengen yolda 180 de mengish arqiliq qatnash weqesi chiqirip kishilerning olumige seweb bolghan shopur yerlik qanun organlirining jazasidin: «bu allahning teqdiri bilen bolghan ishtur» dep qutulalmighandek, allah taalaning jazasidinmu qutulalmaydu. bu xuddi bir ademni qesten olturuwetip, andin «bu allahning teqdiri bilen bolghan» degen qatilning exmiqane jawabigha oxshaydu. demek, ozining xataliqini, hurunluqini, tiriktapliqini teqdirge donggep qoyidighanlar allah taalagha tohmet qilghuchilardur. melumki, allah taalagha tohmet qilghuchilar gunahkarlardur.
riwayet qilinishiche, ikkinchi xelipe omer ibni xettab reziyellahu enhuning aldigha bir oghrini elip kiridu. soraq ustide omer reziyellahu enhu oghridin «neme uchun oghriliq qilding?» dep sorighanda oghri «allah teqdir qilghaniken shunga oghriliq qildim» dep jawab beridu. buning bilen omer reziyellahu enhu oghrini 30 qamcha urup andin keyin qolini kesishke buyruq bergende, sahabilerdin biri omer reziyellahu enhudin «neme uchun bir oghriliq jinayitige ikki jaza berilidu?» dep soraydu, omer reziyellahu enhu uninggha: «allahqa yalghandin tohmet qilghanliqi uchun 30 qamcha urushqa, oghriliq qilghanliqi uchun qolini kesishke buyrudum» dep jawab beridu.
qaza we qeder bilen sewebning munasiwiti
qaza we qeder bilen sewebning munasiwiti mundaq:
1. insanlarning beshigha kelgen kesellik, derd ـ elem, balayiapet, yoqsulluq we japa ـ musheqqetlerning hemmini allah taalaning teqdiri we iradisi bilen bolidu, dep ishinish bilen birge bulardin qutulush uchun qolidin kelgen seweblerning hemmisini qilish, allah taalagha ularni koturuwetishini tilep dua qilish we bularning sewebidin (yeni yuqiriqi kulpetlerning sewebidin) tartqan japalarning bedilige allah taalaning sawab beridighanliqigha ishinish imanning jumlisidindur. biraq, kelechekke ait ishlarni «allahning teqdiride neme bolsa shu bolidighu», dep ishlimestin, seweb qilmastin «ujme pish aghzimgha chush» dep olturuwelish ne musulmanliqning, ne insanliqning shenige yarashmaydighan teyyartapliq we insanliq hormetning hesabigha ishlengen kechurgusiz jinayettur.
2. insanlargha yetken kesellik, ajizliq, yoqsulluq we mustemlikide qelish qatarliqlarni«allahning teqdirighu», dep qutulush uchun seweb qilmasliq eghir gunahtur. chunki, allah taala yuqiriqi kulpetlerni yaratqan bolsa, insanda eqil bilen iradinimu yaratti. insanning allah taala bergen bu eqil, irade bilen seweb qilishimu imanning jumlisidindur. «teqdir bilen kesel boldumghu » dep seweb qilmastin olush yaki «teqdir bilen oghri bolup qaldimghu» dep oghriliq qilish allah taalagha tohmet qilghanliqtur. chunki, allah taala qandaqla bir kesellikni yaki derdni yaratqan bolsa, elwette uning shipasini yaratqan. insan ozidiki irade we eqil bilen seweb qilish arqiliq uning shipasini tepishqa buyrulghan. allah taala yamanliqni yaratqan bolsa, uning dunya we axirettiki echinishliq aqiwetliri we jazaliridin insanlarni agahlandurup, ularni uningdin yiraq bolushqa buyridi we bundaq yaman ishlarni qilish yaki ulardin yenish ixtiyarinimu insanning ozige berdi.
duaning ozila sewebtin bihajet qilalmaydu
seweb bilen dua ikki qushning ikki qanitigha oxshash ehmiyetlik bolup, bu ikki durus bolghanda netijilermu ghelibilik bolidu. mesilen: oghlingizning qizitmisi orlep ketti, dep perez qilayli, bu chaghda, siz seweb qilmay, dua qilipla oltursingiz, allah taalagha asiyliq qilghan we oghlingizgha ziyankeshlik qilghan bolisiz. shunga u chaghda, oghlingizni derhal doxtorgha apirish bilen bir waqitta, chin qelbingizdin «ya shafiy! ya allah!» dep, allah taalagha iltija qilishingiz zorur.
nawada oghlingiz oginish qilmidi, imtihangha teyyarlanmidi, emma ibadetlirini jayida orundidi we kop dua qildi, lekin imtihandin otelmidi, dep perez qilayli. bu ehwalda kemchilik ibadette yaki duada emes, belki seweb qilmasliqta. shunga oghlingizgha «oginishni obdan qil, imtihangha puxta teyyarliq qil, andin allahqa tewekkul qil» deyishingiz lazim.
sewebke hormet qilish musulmanning exlaqidur
insanning eng muhim nersisi uning ten saqliqi bolup, ten saqliqi jayida bolghandila din we dunyaliq ishlarni elip barghili bolidu. allah taala ten saqlimiz uchunmu mukemmel nizam belgiligen bolup, biz ashu nizam boyiche ish korush arqiliq ozimizni herxil keselliklerdin saqlap qalalaymiz. shunga eger doxtor sizge: «tuz istemal qilishni toxtiting!» dese, sizning dehal uni toxtitishingiz we doxtorning tewsiyesige hormet qilishingiz ozingiz uchun paydiliqtur. chunki, bedende tuz miqdari eship ketkende, u bedendiki suyuqluqning herikitini tosuwalidu, suyuqluqning herikiti tosulup qalsa, qan besimi orlep ketidu, qan besimi orlep ketse bash aghriydu. melumki, qan besimi asta-asta ademni halak qilidighan qatildur. eger siz «men allahqa tewekkul qilimen, dua qilimen, shunga doxtorgha hajitim yoq» dep doxtorning tewsiyesige emel qilmisingiz nadanliq qilip, oz hayatingizni halaketke elip barghan bolisiz.
nawada, birer musulman adem mewini yuyumastin yese we «‹bismillah› desek kupaye qilidu» dese, bu sozni ilmiy degilimu, diniy degilimu bolmaydu. bu allah taala bekitken qanuniyetni bilmeydighan ademlerning gepidur. chunki, «bismillah» dep yeyish zorur bolghandek, yuyup yeyish mikrobtin saqlinish uchun teximu zorur.
awwal seweb andin tewekkul
herqandaq bir ishni emelge ashurush uchun awwal qoldin kelishiche we imkaniyetning yar berishiche seweblerni qilish, andin uning netijisini allah taalagha tapshurup, uninggha tewekkul qilish dinimizning korsetmisidur. mesilen: addiy bir dehqan aldi bilen yerni heydep yumshitidu, uninggha yeterlik uruq we oghutlarni chachidu, suni waqtida berip turidu, buningdin bashqa dehqanchiliqning putun shertlirini toluq orunlaydu. shuningdin keyin ziraetning salamet unup chiqishi we mol hosul berishini allah taalagha tapshurup tewekkul qilidu. tewekkul qilish seweb qilishtin keyin kelidu. chunki, peyghember eleyhissalam bir ademning: «ya resulullah! togemni allahqa tewekkul qilip, andin baghlaymu yaki baghlap bolup, andin allahqa tewekkul qilaymu?» degen soaligha peyghember eleyhissalam uninggha: «awwal baghlighin, andin allahqa tewekkul qilghin»[6] dep jawab bergen.
(ustazning feysbuk hesabidin kochurup elindi)
