turkiye tashqi ishlar ministiri xaqan fidanning bu qetimqi xitay ziyaritining dawamida urumchi we qeshqerni ziyaret qilishi xelqaraliq taratqularning we uyghurlarning diqqitini tartti. 2012-yili shu waqttiki turkiye bash ministiri we hazirqi dolet reisi rejep tayyip erdoghan chong bir omek bilen urumchide ziyarette bolghan idi. otken bu 12 yilda, turkiye bilen xitayning iqtisadiy we texnika saheliridiki hemkarliqi we alaqisi izchil kucheydi. wehalenki, uyghurlar yeqinqi zaman tarixidiki yene bir zulmetlik dewrni bashtin otkuzdi we bu gherb doletliri teripidin «irqiy qirghinchiliq» dep ataldi. bu sewebtin, turkiye tashqi ishlar ministirining ziyaritige qarita uyghurlar ihtiyatchan pozitsiyde boldi. uyghur teshkilatliri turkiyedin kutidighan teleplirini otturigha qoydi. ammiwi taratqularda kopchilik uyghurlar bu ziyaretke ya sukut qildi yaki bolmisa gumaniy nezer bilen soallar qoydi.
xaqan fidan 3-iyun kuni resmiy ziyaret uchun xitaygha yetip barghan bolup, xitay tashqi ishlar ministiri wang yi bilen korushup, rayon xarakterlik we xelqaraliq mesililer ustide pikir almashturghan. uchrishish axirlashqandin keyin muxbirlargha bayanat bergen xaqan fidan, turk we musulmanlarning shehiri bolghan urumchi bilen qeshqerni ziyaret qilidighanliqini eytqan.
u mundaq degen: «hormetlik muxbirlar, men urumchi bilen qeshqerni ziyaret qilmaqchimen, bu ikki sheher xitayning medeniy bayliqlirigha tohpe qoshqan ikki qedimiy turk we islam shehiridur. xitay bilen turk dunyasi we islam dunyasi otturisida kowrukluk roli oynawatqan bu sheherler tarixiy dostluqimiz we qoshnidarchiliqimizning simwolliridur
turkiye milliy istixbarat idarisi(MIT)ning sabiq bashliqi, hazirqi tashqi ishlar ministiri xaqan fidanning bu qetimliq xitay ziyaritide urumchi bilen qeshqerge mengishtin burun bergen bayanati turkiyede qiziq temigha aylandi. uning qeshqer we urumchini turk-islam sheherliri dep atishi alqishqa erishken bolsimu, lekin uyghurlarning weziyiti heqqidiki ochuq pozitsiye bildurmesliki tenqidke uchridi.
dunya uyghur qurultiyi bu toghriliq X de bergen bayanatta mundaq deyilgen: «biz dunya uyghur qurultiyi bolush supitimiz bilen, turkiye jumhuriyeti tashqi ishlar ministiri xaqan fidanning beyjingda bergen bayanatida, urumchi we qeshqer shehirining turk we islam shehiri ikenlikini tekitlishi tarixiy heqiqetni otturigha qoyush jehettin zor tarixiy ehmiyetke ige dep qaraymiz. biz hormetlik xaqan fidanning xitaygha elip beriwatqan ziyariti jeryanida, uyghurlar duchar boluwatqan insaniyetke qarshi jinayet we kishilik hoquq depsendichilikini otturigha qoyushini telep qilimiz. xaqan fidan bashchiliqidiki turkiye omikining xitayning yalghan teshwiqatigha wasite bolup qalmasliqini telep qilimiz.»
turkiyediki xelqara sherqiy turkistan teshkilatlar birliki xaqan fidanning sherqiy turkistan ziyaritidin burun bayanat ilan qilip, uningdin kutidighan umid we teleplirini otturigha qoyghan.
turkiye tashqi ishlar ministiri xaqan fidan xitay ziyaritining axirqi kuni sherqiy turkistanni ziyaret qilghan. u bu ziyariti bilen turkiye pirezidenti rejep tayyib erdoghandin keyin sherqiy turkistanni ziyaret qilghan turkiyening eng yuqiri derijilik rehbiri bolup qalghan. u urumchi we qeshqerge barghan bolup, yusup xas hajipnng qebrisinimu ziyaret qilghan.
«kundilik sabah» gezitining bu heqtiki xewiride eytilishiche, u hemrahliri bilen birlikte noghay meschiti we xelqara chong bazargha barghanda bu jaydiki korgezme zalini, parche setish dukanlirini, yemek-ichmek botkilirini, shuningdek uyghur binakarliqining orneklirini korgen.
halbuki turkiye radiyo-telewiziye shirkiti (TRT) ning bu heqtiki widiyo xewirige qarighanda xaqan fidan bu qetim urumchidiki uyghurlar topliship olturaqlashqan jaylarda buningdin 12 yil burun turkiye pirezidenti rejep tayyip erdoghan korgendek top-top uyghurlarni yaki setiqchilarni kormigen. eksiche ademsiz kochilar, shalang xeridarliq dukanlar we ozi bilen uchrashqan hokumet xadimliri ziyarettiki asasliq mezmun bolup qalghan.
shu kuni xaqan fidan yene uyghur aptonom rayonluq hokumetning reisi erkin tunyaz we partiye sekretari ma shingruy bilen mexsus sohbetleshken. sohbette ma shingruy nuqtiliq qilip nowettiki «shinjangni idare qilish istrategiyesi», «jungxua ortaq kimliki chushenchisini omumlashturush herikiti», shuningdek «merkiziy hokumetning shinjanggha iqtisadi jehette qandaq yardem beriwatqanliqi» heqqide wez eytqan. emma uyghur diyaridin xitaygha toshulup ketiliwatqan ghayet zor nefit, tebiiy gaz, komur we bashqa bayliqlar heqqide soz qilmighan. xaqan fidan buninggha jawaben ozining «bu jaydiki jemiyet tereqqiyatidin memnun bolghanliqi, shundaqla milliy medeniyet we tillarning yaxshi saqliniwatqanliqini korgenliki», turkiye-xitay munasiwitining kelgusidin teximu umidwar ikenlikini bildurgen.
melum bolushiche, turkiye-xitay munasiwiti yeqinqi yillarda barghanseri yuksiliwatqan bolup, buning bir ipadisi 2023-yili chengdu shehride turkiyening xitaydiki totinchi konsulxanini tesis qilishida eks etken.
turkiye tashqi ishlar ministiri xaqan fidan 3-iyun kuni xitay kompartiyesi siyasiy biyurosining ezasi, siyasiy-qanun komitetining sekretari chen wenching bilen korushken idi. chen wenching-5ayning 22-kunidin 26-kunigiche urumchi, qeshqer, qorghas qatarliq jaylarda xizmet tekshurgende, rayonda «terrorluqqa qarshi turush» ni «daimlashturush» we «normallashturush» ni telep qilghan idi.
2024-yili 6-iyun
