turkiye we malaysiyaning kesek altun doletlirige qoshulushtiki yeqinqi tirishchanliqi bu iqtisadiy teshkilatning kunseri kuchiyiwatqan yershari tesirini gewdilendurdi we kuntertipke elip keldi. towende bu teshklatni, qurulush meqsiti, mexanizmi we duch keliwatqan xirislarni tonushturup chiqimiz.

qurulushi  we orni

kesek altun doletliri biraziliye, rosiye, hindistan, xitay we jenubiy afriqa qatarliq besh chong gulliniwatqan iqtisadning  ingilizche dolet namlirining bash herpining qisqartilmisi.  BRIC degen bu atalghuni goldman sachis pul-muamile gorohining iqtisadshunasi jim onel (Jim O'Neill ) tunji bolup 2001-yili ijad qilip, bu doletlerning iqtisadiy yoshurun kuchini gewdilendurgen. tunji kesek altun doletliri bashliqlar yighini 2009-yili echilghan bolup bolup, jenubiy afriqa 2010-yili bu guruppigha qoshulghan. buning bilen bilen jenubiy afriqining dolet namining bash heripimu qoshulup BRICS bolghan. bu doletler nopusi, yer meydani we iqtisadiy ishlepchiqirishta dunyaning muhim bir qismigha ortaq wekillik qilidu.

kesek altun doletlirining asasliq nishani

kesek altun doletlirining tunji resmiy bashliqlar yighini 2009-yili rosiyening yekaterinburgda otkuzulup, bu guruppining resmiy qurulghanliqidin derek berdi.  kesek altun doletlirining tesewwuri dunya iqtisadining teximu tengpunglishishi uchun eza doletler otturisidiki hemkarliqni ilgiri surush, xelqara pul-muamile we siyasiy organlarni islah qilip, 21-esirdiki realliqni teximu yaxshi eks etturush we oz-ara tereqqiyatni qollashni merkez qilghan.

tinchliq, bixeterlik we tereqqiyatni ilgiri surush: kesek altun doletliri ortaq tiriship, sijil tereqqiyatqa paydiliq tinch xelqara muhit berpa qilishni meqset qilidu.

iqtisadiy hemkarliq: eza doletler otturisidiki soda, meblegh selish we iqtisadiy hemkarliqni kucheytish.

yer shari apparatlirining islahati: birleshken doletler teshkilati, xelqara pul fondi teshkilati we dunya bankisi qatarliq yer sharini bashqurush qurulmisidiki islahatni teshebbus qilip, yengidin gullengen iqtisadiy gewdilerning menpeetige teximu yaxshi wekillik qilish.

imkaniyetlik sijil tereqqiyat: eza doletler we dunya miqyasida imkaniyetlik sijil iqtisadiy , ijtimaiy we muhit tereqqiyatini ilgiri surush.

gherb bilen bolghan munasiwet

kesek altun doletliri gherb doletliri we organliri bilen murekkep munasiwetni saqlaydu. her qaysi sahelerde hemkarliq mewjut bolsimu, kesek altun doletliri yene gherb rehberlikidiki dunyawi organlarning hokumranliq ornigha jeng elan qilip, teximu kop qutupluq dunya tertipini teshebbus qilidu. bu ularning xelqara pul-muamile organlirida islahat elip berish we yengi tereqqiyat bankisi (NDB) gha oxshash tallashlarni ornitip, gherbning tesiridin musteqil halda tereqqiyat turlirini meblegh bilen teminleshke chaqirdi.

herbiy amillar

kesek altun doletliri asasliqi iqtisadiy we siyasiy guruppa bolsimu, emma uning ezaliri arisida herbiy we istrategiyilik hemkarliq amilliri bar. bu towendikilerni oz ichige alidu:

mudapie dialogi: daimliq mudapie dialogi we bixeterlik mesilisidiki hemkarliq.

birleshme manewir: birleshme herbiy manewirgha qatnishish we herbiy texnikini ortaqlishish, bolupmu xitay, rosiye we hindistan otturisida.

terorluqqa qarshi turush: terorluqqa qarshi turush tirishchanliqi we bixeterlik tehditi toghrisidiki uchurlarni ortaqlishish.

qandaqla bolmisun, kesek altun doletliri herbiy ittipaq emes, shimaliy atlantik ehdi teshkilatigha oxshash kollektip mudapie mexanizmi yoq. bu guruppining muhim nuqtisi herbiy maslishishni emes, belki iqtisadiy hemkarliq we siyasiy sozlishishni asas qilidu.

turkiye we malaysiyaning qoshulush arzusi

turkiye kesek altun doletlirige qoshulushni xalaydighanliqini bildurup, kop xillashqan yershari ittipaqining muhimliqini tekitlidi. turkiye prezidenti erdoghan 2018-yili jenubiy afriqida chaqirilghan bashliqlar yghinigha mehman supitide qatnashti. turkiye tashqi ishlar ministiri xakan fidanning yeqinqi diplomatik alaqisi turkiyening kesek altun doletliri bilen teximu qoyuq maslishish arzusini gewdilendurup, teximu zor iqtisadiy we istrategiyilik hemkarliq izdewatidu. bu qiziqish turkiyening iqtisadiy alaqisini kucheytish we gherb organlirigha tayinishni azaytish arzusining turtkiside otturigha chiqqan.

xaqan fidan bu ay ichide xitay we rosiyede ziyarette boldi. rosiye ziyaritide putin turkiyening bu guruppigha qatnishishni «putunley qollaydighanliqini» bildurdi.

bash ministir enwer ibrahim dewride malaysiyamu kesek altun doletlirige qiziqidighanliqini korsetti. bu malaysiyaning yershari iqtisadining izini ashurush we kesek altun doletlirining tereqqiyat maliye pursitidin paydilinishtiki teximu keng istrategiyisining bir qismi. xewer qilinishiche, malaysiya bash ministiri enwer ibrahim 18-iyun xitay axbarat taratqusi guenchaning ziyaritini qobul qilghanda, hokumitining yeqinda bu guruppigha qatnishish musapisini bashlaydighanliqini eytqan.

kesek altun doletlirige duch keliwatqan xirislar

kop xil iqtisadiy we siyasiy tuzulme:

kesek altun doletlirining xitayning dolet igilikidiki iqtisadidin hindistanning arilashma iqtisadi we biraziliyening bazarni asas qilish sistemisighiche bolghan iqtisadiy qurulmisi we siyasiy tuzulmisi korunerlik perqlinidu.

jughrapiyilik siyasiy jiddiylik

eza doletler arisidiki jughrapiyilik siyasiy toqunushlar zor tosalghularni peyda qilidu. mesilen, xitay bilen hindistan otturisidiki uzundin buyan dawamliship keliwatqan chegra majirasi pat-pat kuchiyip, kesek altun doletliridiki ikki tereplik munasiwet we hemkarliqqa tesir korsetti.

iqtisadiy perq

kesek altun doletlirining ezalirining iqtisadiy ipadisi we tereqqiyat sewiyisi oxshimaydu. xitay we hindistan iqtisadi tez tereqqiy qiliwatqan bir waqitta, biraziliye, rosiye we jenubiy afriqa iqtisadining eshish suriti asta we iqtisadning dawalghushigha duch keldi. bu oxshimasliq tesirde tengpungsizliq peyda qilip, kolliktip iqtisadiy istrategiyige tosalghu bolidu.

organ ajizliqi

bashqa xelqaraliq teshkilatlargha oxshimaydighini, kesek altun doletlirining resmiy tuzum qurulmisi we tedbir belgilesh we yolgha qoyushning eniq mexanizmi kemchil. bu tedbir belgileshning asta bolushi we ortaq teshebbuslarni unumluk ijra qilishta qiyinchiliqlarni kelturup chiqiridu.

tashqi besim

kesek altun doletliri qurulghan dunyawi kuchler we xelqaraliq organlarning korunerlik tashqi besimigha duch kelmekte. gherb pul-muamile sistemisining, bolupmu amerika dollirining hokumranliq orni kesek altun doletlirining bashqa pul-muamile mexanizmini ilgiri surush we gherbning iqtisadiy qurulmisigha tayinishni azaytish tirishchanliqigha xiris qildi.

2024-yili 18-iyun