shu waqttiki turkiye bash ministiri bulent ejewit (ongda) we muawin bash ministiri nejmettin erbakan.

turkiyede bugun bundin 50 yil burun elip berilghan bir herbiy heriket we buning netijiside ottura deizdiki siprus arilining shimalida qurulghan «shimaliy siprus turk jumhuriyiti» xatirilendi. jughrapiyelik orni seweblik istirategiyelik ehmiyiti yuqiri bolghan bu aral 300 yil osmanilarning hukumranliqida turghan bolup, 19-esirning axirliridin bashlap asta-asta engiliyening qoligha otup ketken. 1960-yili musteqilliqini jakarlighan bolsimu, lekin araldiki turkler bilen grekler arisida milliy ziyddiyet kucheygen we 1974-yili shu waqttiki turkiye hokumiti herbiy heriket qollinish qarari chqirip, aralning shimaligha esker chiqarghan we netijide hazirqi paytexti lefkosha(girikche: nikoziye) otturidin ikkige ayrilip, shimaliy turklerning, jenubiy bolsa giriklarning paytexti bolghan. 

siprusning qisqiche tarixi:

siprus ottura dengizdiki uchinchi chong aral bolup, istrategiyilik orni sewebidin tarixtiki nurghun hakimiyetlerning diqqitini qozghidi. siprus arili eslide asuriyanlarning zimini bolup miladidin ilgiriki 10-esirlerde giriklar kochup kelip olturaqlashqan, miladidin keyin bu yer sherqi rim impiriyisining bir qismi bolghan.7-esirlerde erep impiriyisi bu jayni boysundurup ikki esirdin keyin chekinip ketken, 1192-yili siprostiki giriklar musteqil padishahliq qurup 1489-yili wentsiye teripidin ishghal qilinghan. 1571-yili osmaniylar impiriyisi siprus arilini istila qilghan. bu aral osmanli imperiyisi astida 300 yildin koprek waqit turdi. 1878-yili engiliyege ijarige berilgen siprus 1914-yili engiliye teripidin ishghal qilindi.

1974-yildin burunqi ehwal:

1960-yili siprus jumhuriyiti musteqilliqqa erishkendin keyin, gretsiyelikler bilen turkler otturisida milliy toqunush bashlinidu. siprustiki gretsiyeliklerning 1963-yili qozghighan hujumliri netijiside siprus turkliri nurghun qiyinchiliqlargha duch kelip, yalghuz qalidu. 1974-yili, prezident makarios gretsiye qollighan siyasiy ozgirish we bu aralning gretsiyege qoshulushini teshebbus qilidighan enosis (Enosis) namliq heriket teripidin aghdurulidu. bu ehwal siprus turklirining bixeterlikige tehdid selip, turkiyening arilishishini muqerrer haletke kelturidu.

siprus tinchliq herikiti we xelqara inkaslar:

shu waqttiki bash ministir bulent ejewit bilen muawin bash ministir nejmettin erbakan arisida heriketni bashlash peyti heqqide kichik ixtilaplar bar idi. bulent ejewit engiliyege ziyaretke baridu we diplomatik yollar arqiliq xelqaraning besimini eng towen derijige chushurushke tirishidu. nejmettin erbakan bolsa, tez heriket bashlashni teshshebbus qilish bilen birge, araldiki xelning milliy kimlikini aldinqi orungha qoyushqa tirishidu.

netijide, 1974-yili 7-ayning 20-kuni, turkiye kepillik shertnamisige asasen siprusqa ariliship, tinchliq herikitini qozghaydu. bu heriketning meqsiti bolsa siprustiki turklerni qoghdash we aralning tinchliqigha kapaletlik qilish idi. turkiye ilgiri keyin bolup aralgha 40 ming esker chiqiridu. 

turkiyening bu arilishishi xelqara sehnide oxshimighan inkaslarni kelturup chiqiridu. nurghun gherb doletliri bu heriketni eyibleydu, shuning bilen birge, turkiyening kepillik hoquqi we siprus turklirining bixeterlikini qoghdaydighan doletlermu bar.

hazirqi ehwal we xelqarada etirap qilinish ehwali:

siprus 1983-yili shimaliy siprus turk jumhuriyitining qurulush xitabnamisi bilen ikkige ayrildi. shimaliy siprus turk jumhuriyiti peqet turkiye teripidin etirap qilinghan bolup, xelqarada asasen yetim qalghan. aralning jenubigha hokumranliq qilidighan jenubiy siprus bolsa yawropa ittipaqining ezasi, xelqarada siprus jumhuriyiti dep etirap qilinghan. bu aral hel qilinmighan rayon mesilisi supitide yenila mewjut.

siprusning nowettiki nopusi we kolimi:

shimaliy siprus turk jumhuriyiti:

nopusi: texminen 326,000 (2023-yilghiche)

kolimi: 3,355 kwadrat kilometir

jenubi siprus hokumiti:

nopusi: texminen 1 milyon 215 ming (2023-yilghiche)

kolimi: 5895 kwadrat kilometir

50 yilliqini xatirilesh murasimi

shimaliy siprus turk jumhuriyitining reisi ersin tatar murasimda eskerlerning salimini qobul qilmaqta.

bugun, siprus tinchliq herikitining 50 yilliqi we 20-iyul tinchliq we erkinlik kuni munasiwiti bilen shimaliy siprus turk jumhuriyitide murasim otkuzuldi. turkiyedin murasimgha prezident rejep tayyip erdoghan, turkiye buyuk milliy mejlisining bashliqi numan qurtulmush, eng chong oktichi partiye bolghan jumhuriyet xelq partiyesining reisi ozgur ozel we bashqa siyasiy partiyelerning rehbeliri, shundaqla nurghun parlament ezaliri qatnashti.

murasimgha qatnashqan erdoghan bilen ozgur ozel arisidiki sohbet turk mediyalirining qizziq nuqtisi boldi. 

siprus tinchliq herikitining 50 yilliqi bu tarixi weqeni we uning tesirini bugunge qayta baha berish pursiti bilen teminleydu. tinchliq we bixeterlik namida elip berilghan bu arilishish siprus turk tarixidiki muhim burulush nuqtisi supitide eslinidu.

2024-yili 20-iyul